Een kennismaking met de ‘giganten’ uit de ijstijd

Sabeltandtijger
2,5 miljoen jaar geleden, in het geologische tijdperk pleistoceen, zag de wereld er heel anders uit dan nu. Het was de tijd van de Neanderthaler, de mammoet en extreme kou. Hoe overleefden de mens en dier deze barre tijd?

In Amsterdam Expo is sinds afgelopen donderdag de nieuwe tentoonstelling ‘Giants of the Ice Age’ te zien. Hier worden de levens van zowel de mens als de (gigantische) dieren die toen leefden gereconstrueerd. Scientias.nl was bij de persopening en sprak met de aanwezige sprekers.

Wat is een ijstijd?

Tijdens een ijstijd is de duur van de cyclus langer dan de jaarlijkse wisseling van de jaargetijden. Dit heeft alles te maken met de hoek van de aardas en de vorm van de baan die de aarde rond de zon aflegt. De mate waarin de aarde in de zomer naar de zon helt en de plaats in de elliptische omloopbaan waar dit gebeurt, verandert de intensiteit van de jaargetijden. Dick Mol: “Zodra de aarde iets uit zijn balans is ten opzichte van de zon, wordt het langdurig kouder (100.000 tot 300.000 jaren) en wanneer de aarde eenmaal weer ‘stabiel’ staat wordt het weer warmer; dit duurt doorgaans een jaar of 10.000 tot 20.000. Op dit moment zitten wij zelf in zo’n warme tijd, oftewel een interglaciaal of tussen-ijstijd.”

De ijstijd
De laatste 800.000 jaar van het pleistoceen waren een ‘dramatische klimatologische achtbaanrit’, waarin minstens negen ijstijden werden onderbroken door kortere periodes van snelle opwarming. Natasja den Ouden, paleontoloog en archeoloog en werkzaam bij Naturalis vertelt: “Op het noordelijk halfrond duurden de winters negen maanden, waarbij wekenlang een temperatuur van meer dan -20 graden Celsius heerste. De zomertemperatuur was minstens 10 graden lager dan die van onze huidige zomers. Doordat het zeeniveau erg laag was (negentig meter lager dan het huidige niveau) kon je bijvoorbeeld van hier naar Engeland lopen zonder natte voeten te krijgen. Ook bestond er een landbrug tussen Siberië en Alaska.”

De Neanderthaler
Tijdens de ijstijd was het de Neanderthaler die overleefde in dit strenge klimaat. Deze mensachtige had sterke botten, een enorme spierkracht, geen holtes in de wangen en de kaken en tanden waren krachtig. De voortanden waren echter vaak versleten; dit zou kunnen betekenen dat de Neanderthalers hun tanden gebruikten als een derde hand. Door hun korte en gedrongen lichaamsbouw konden ze goed overleven in de koude winters; hun lichaam verloor immers minder warmte. Ook aten ze bijna alleen maar vlees; enkel gras en dennenbomen overleefden in de ijstijd.

Een scene met Neanderthalers. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Een scene met Neanderthalers. Foto gemaakt door Evelien de Roode

Prehistorische kunst
De ijstijd was ook de periode waarin de eerste kunst in Europa ontstond; de grotkunst. Vroege Homo sapiens tekenden, schilderden en boetseerden op de wanden en de bodems van grotten allerlei afbeeldingen. Zij hadden een voorliefde voor dieren; met name paarden en bizons. Welk dier werd afgebeeld hing af van de stam en in welk gebied deze leefde. Zo werden in de grotten van Niaux meer bizons geschilderd, in de grotten van Ekaín meer paarden en in de grotten van Rouffignac meer mammoeten. Volgens Dr. Bärbel Auffermann, adjunct-directeur van het Neanderthal Museum, tekenden deze mensen geen landschappen, planten, rivieren of bergen en ook geen volledige menselijke figuren. “We zien vaak alleen een lichaamsdeel: een hoofd, torso, handen of geslachtsdelen.” Er werd niet alleen getekend: onze voorouders maakten ook ivoren beeldjes. In de Vogelherd-grot in Duitsland zijn onder meer beeldjes van een paard en twee mammoeten gevonden.

Een replica van een grotschildering. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Een replica van een grotschildering. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode

De ‘Giants of the Ice Age’
Mensen waren echter niet alleen in ijstijd; naast hen leefden de ‘giganten’; de mammoet, de wolharige neushoorn, de sabeltandtijger, de grottenleeuw, de oeros, wolven en grottenhyena’s. De eerste en meest bekende soort ontstond ongeveer zes miljoen jaar geleden; een tak genaamd Proboscidea (slurfdieren) splitste zich in drie soorten: Loxodonta, de voorvader van de moderne Afrikaanse olifant, Elephas, de voorvader van de moderne Aziatische olifant en Mammuthus, de oudste mammoetsoort. Dick Mol, amateur-paleontoloog en mammoet-expert: “deze Mammuthus werd geboren in de tropische bossen van Afrika en migreerde later naar Siberië en Europa. Daar ontstond de wolharige mammoet (Mammuthus primigenius); met zijn dikke en langharige vacht en een aangepast zuurstoftransportsysteem in het bloed kon hij prima overleven in ijstijd.” Op planteneters als de oeros en grottenbeer werd constant gejaagd door onder andere de grottenleeuw. Deze soort had, in tegenstelling tot de leeuwen van vandaag, geen manen. De prooien die het dier achterliet, werden vaak opgegeten door de grottenhyena; de grootste hyena die ooit heeft bestaan. Het dier woog zo’n 100 kilogram, net zoveel als een hedendaagse leeuw en was zeer bedreven in het kapot maken van beenderen. De grottenhyena heeft ons vooral veel fossiele keutels nagelaten. Een tip van Natasja den Ouden: “op de tweede Maasvlakte zijn er veel te vinden. De uitwerpselen zijn bewaard gebleven omdat de hyena ook de botten van zijn prooi opat. We kunnen veel aflezen van de keutels; soms kunnen we nog achterhalen wat het dier destijds heeft gegeten.”

Het skelet van een mammoet. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Het skelet van een mammoet. Foto gemaakt door Evelien de Roode

Uitsterving
Wanneer een einde komt aan de ijstijd komt er ook een einde aan deze ‘giganten’. De laatste ijstijd vond 21.000 jaar geleden plaats; de mammoetsteppe (grasland) veranderde in een toendra-achtige leefomgeving. Ook werd het leefgebied kleiner doordat de zeespiegel steeg en dus ontstond er voedselschaarste. De dieren in de ijstijd konden zich in tegenstelling tot de mens moeilijk aanpassen en stierven uit. Het uitsterven van de mammoet kan echter niet alleen aan het klimaat worden toegewezen. De mens had wel degelijk een invloed, hoe groot die was, is niet zeker. Dick Mol: “Vaak wordt gedacht dat jacht en strijd om land tot het uitsterven van de mammoet hebben geleid, maar het team sluit menselijke invloeden niet uit. We denken echter wel dat de veranderingen in de begroeiing waarschijnlijk het grootste effect hebben gehad.”

De schedel van een Sabeltandtijger. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode
De schedel van een Sabeltandtijger. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Wist je dat … archeologen in de Bechan-grot in Utah (Verenigde Staten) een gebied ten grootte van een tennisveld vol met mammoetmest hebben gevonden? De keutels zijn zo groot als bowlingballen!

Nederland in de ijstijd
“Nederland is een echt mammoetland” aldus Natasja den Ouden. Volgens haar worden nergens ter wereld zoveel resten van het dier gevonden als in Nederland. “Dit komt doordat tijdens de laatste ijstijd veel water was veranderd in landijs. Ook stond de zeespiegel erg laag en sommige delen van de Noordzee lagen zelfs droog. Wat nu de Noordzee is, werd in de ijstijd bevolkt door grote kuddes mammoeten en andere dieren uit de ijstijd.” Fossielen worden constant gevonden dankzij de visserij op de Noordzee. Den Ouden: Vissers vissen met name op platvis; dit wordt gedaan met speciale netten die een zware stalen buis hebben: de kor. Deze kor schraapt over de bodem en neemt dan ook fossielen mee. Jaarlijks worden duizenden kilo’s opgevist.”

Lyuba is de best bewaarde mammoetbaby ter wereld. 37.000 jaar geleden stikte zij in de modder van een rivier. Ze was een maand oud. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Lyuba is de best bewaarde mammoetbaby ter wereld. 37.000 jaar geleden stikte zij in de modder van een rivier. Ze was een maand oud. Klik voor een vergroting. Foto gemaakt door Evelien de Roode
Wist je dat … mammoeten wel 150 tot 300 kilo voedsel per dag aten? Ook werden zij geboren met 24 reservekiezen want een mammoet verbruikte in zijn leven wel zes gebitten!

Al deze fossielen worden volgens den Ouden onderzocht, velen daarvan in Naturalis. Onderzoek naar de ijstijd kan namelijk ook belangrijk zijn voor ons leven nu. Volgens een team van Natural History Museum Londen zijn de bevindingen van de ijstijd toepasbaar op de problemen met klimaatverandering waar we nu mee te maken hebben. “Grote soorten zoals olifanten en neushoorns hebben waarschijnlijk als eersten te lijden onder klimaatverandering en druk op hun leefomgeving.”

De tentoonstelling ‘Giants of the Ice Age’ is te zien tot en met 1 maart 2015 in Amsterdam Expo.

Bronmateriaal

Persopening 'Giants of the Ice Age' te Amsterdam Expo
Interview met Dr. Bärbel Auffermann
Interview met Natasja den Ouden
Interview met Dick Mol
De foto bovenaan dit artikel is gemaakt door Evelien de Roode.

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd