Goed en kwaad: zelfs voor ons mensen is het lastig. Maar hoe zit dat met dieren? Hebben zij een moraal?
Onze hond mag niet op de bank. Maar wanneer wij boven aan het werk zijn, ziet hij vaak zijn kans schoon. Hij springt op de bank en rolt zich op voor een middagdutje. Wanneer één van ons naar beneden loopt en de hond dat hoort, springt hij onmiddellijk van de bank af. Eenmaal beneden aangekomen, staat hij ons pal naast de bank met grote, schijnbaar onschuldige ogen aan te kijken. U zou zeggen dat de hond weet dat op de bank liggen niet goed is en dat hij zich er zelfs een beetje schuldig over voelt. Maar is dat ook zo? Of overschatten we de hond nu?
Goed versus kwaad
Het is een kwestie die wetenschappers al heel lang bezighoudt. En dan gaat het niet alleen om honden, maar om dieren in het algemeen. Wolven, apen en zelfs vissen. Weten zij het verschil tussen goed en kwaad?
Nuttig
Laten we voorop stellen dat het idee dat dieren moraal hebben helemaal niet zo gek is. Moraal is namelijk heel nuttig. Het houdt sociale groepen bij elkaar. Alleen als er regels zijn waar iedereen zich aan houdt, kan een groep functioneren. En aangezien veel dieren in groepen leven, is moreel gedrag dus helemaal niet zo onlogisch. Het regelt complex gedrag dat weer bijdraagt aan een sterkere band tussen dieren. Denk aan tolerantie, altruïsme, wederkerigheid, eerlijkheid, enzovoort. Dat dieren tot dergelijk complex gedrag in staat zijn, staat vast.
Eerlijk
Zo blijken sommige dieren heel goed het verschil te weten tussen eerlijk en oneerlijk gedrag. In 2003 publiceerden wetenschappers een onderzoek met kapucijnapen. Ze leerden de apen dat ze een steentje konden ruilen voor iets lekkers. Vervolgens werden twee apen naast elkaar gezet en kregen de dieren de gelegenheid om een steentje te ruilen. De apen deden exact hetzelfde, maar één van de apen kreeg in ruil voor het steentje een grote beloning en de ander moest het met iets kleins doen. Dat is oneerlijk, natuurlijk. En de kapucijnapen hadden dat ook in de gaten, zo blijkt. De kapucijnapen die achtergesteld werden, reageerden fel. Ze weigerden mee te werken en gooiden het voedsel soms zelfs terug naar de onderzoeker. Blijkbaar voelen apen heel goed aan wat eerlijk of oneerlijk was, zo concludeerden de onderzoekers in het blad Nature.
Empathie
Ook medeleven is dieren niet vreemd. En steeds meer onderzoeken tonen aan dat dieren met elkaar mee kunnen leven. Een mooi voorbeeld is een recentelijk onderzoek onder ratten. Hieruit blijkt dat ratten echt met elkaar meeleven en elkaar helpen in nood. Zelfs als de rat er zelf niet direct baat bij heeft om een ander te helpen.
Straf
Straf vloeit voort uit moreel gedrag. Als een dier zich niet aan de regels van zijn groep houdt, kan dat leiden tot een flinke straf. En straffen: dat gebeurt ook in het dierenrijk, zo schrijven onderzoekers Marc Bekoff en Jessica Pierce in hun boek Wild Justice. Neem bijvoorbeeld chimpansees. Chimpansees in de dierentuin beginnen pas met eten wanneer iedereen aanwezig is. Een chimpansee die te laat aanschuift, kan dan ook rekenen op een reprimande.
Ja!
Bekoff en Pierce verzamelden tal van onderzoeken die naar sociaal gedrag zijn gedaan. Ze gingen op zoek naar sporen van moreel gedrag onder onder meer wolven en mensapen. Op basis van al die onderzoeken trekken ze de conclusie dat dieren weldegelijk beschikken over wat zij noemen ‘een soort van morele intelligentie’. Om die conclusie te onderbouwen, maakten de onderzoekers onder meer gebruik van studies van Bekoff zelf. Bekoff bestudeerde gedurende lange tijd spelende honden. Hij legde hun spel op video vast en ontdekte dat de dieren er regels op nahouden om te voorkomen dat het spel uit de hand loopt en een stoeipartijtje menens wordt. Regel 1: wees duidelijk. Wanneer honden stoeien dan bijten ze en duiken ze op de ander. Dat kan heel gemakkelijk verkeerd overkomen. Want wat wil de hond nu? Spelen, echt vechten of paren? Vandaar dat honden voordat ze gaan spelen, eerst duidelijk communiceren wat ze van plan zijn. Dat doen ze door eerst door hun voorpoten te zakken en hun achterpoten recht te houden. Tijd voor regel 2: rekening houden met de ander. Soms is de ene hond groter dan de andere. Toch kunnen ze gewoon met elkaar spelen, want ze passen zich aan elkaar aan. De grote hond biedt de kleine hond ook kansen en geeft deze soms zelfs het idee dat deze wint. En dan komt regel 3: durf excuses aan te bieden en excuses te aanvaarden. Als een hond ‘fout’ gedrag vertoont, biedt hij zijn excuses aan door de houding aan te nemen waarmee hij eerder de ander uitnodigde om te spelen. De ander moet het excuus ook accepteren. En dan nog een belangrijke regel: speel niet vals. Uit onderzoek blijkt dat coyotes die niet oprecht excuses aanbieden of niet netjes communiceren over hun bedoelingen vaker gedwongen worden om hun leefgroep te verlaten. Het laat wel zien hoe belangrijk moraal is. Wie zich niet aan de regels houdt, kan zomaar verstoten worden. En alleen is ook maar alleen. En kwetsbaar.
Welke dieren?
We kunnen uit al het voorgaande in ieder geval concluderen dat dieren er regels op nahouden en dat ze zich (maar ook anderen) aan die regels houden. Het laat ook zien dat dieren weldegelijk iets van een moreel besef hebben. Natuurlijk gaat het dan niet om alle dieren, zo legt Pierce desgevraagd uit. Vooralsnog is van een aantal soorten bekend dat ze moreel gedrag vertonen. “Niet-menselijke primaten (met name mensapen), sociale carnivoren (de best bestudeerde soorten zijn wolven, coyotes en hyena’s), walvisachtigen (dolfijnen en walvissen), olifanten en sommige knaagdieren (ratten en muizen, bijvoorbeeld),” somt Pierce op. Ze verwacht dat we na nader onderzoek nog veel meer dieren aan dit rijtje kunnen toevoegen. “Het is aannemelijk dat moreel gedrag in veel sociale zoogdieren is ontstaan. En het is ook mogelijk dat rudimentair moreel gedrag ook in andere soorten wordt aangetroffen. Recent onderzoek onder vissen suggereert bijvoorbeeld dat ze een hoog cognitief niveau hebben en sociaal gezien zeer complex zijn.”
Exceptionalisme
De conclusie dat dieren moreel gedrag kunnen vertonen, wordt lang niet door iedereen met open armen verwelkomd. Sterker nog: Pierce kreeg met flinke kritiek te maken nadat ze haar boek Wild Justice publiceerde. Maar de onderzoekster begrijpt dat wel. “Ik denk dat veel mensen bang zijn om het menselijk exceptionalisme – het geloof dat mensen een unieke en door goden geïnspireerde plaats in het universum innemen – los te laten. Als we echt onderzoeken hoeveel we met dieren gemeen hebben en als we ons verwantschap (met die dieren, red.) erkennen dan maakt dat sommigen van ons heel ongemakkelijk. Het vraagt namelijk van ons dat we op een andere manier naar dieren kijken. Het vraagt van ons dat we op een andere manier naar onszelf – en naar onze moraal – kijken.”
Want wanneer we ervan uitgaan dat ook dieren een soort van moreel besef hebben, dan verandert dat heel veel. “Het betekent dat moraal een evolutionaire aanpassing is die dieren in staat stelt om te overleven en te gedijen in samenwerkende, hechte groepen,” vertelt Pierce. “Wij delen deze evolutionaire erfenis met andere wezens. En het betekent dat de moraal in de genen zit en dat onze voorliefde voor empathie, vertrouwen, samenwerking, altruïsme en eerlijkheid een cadeau van de natuur is.” Ook verandert het – zoals alle onderzoeken waarbij dieren verrassend intelligent uit de bus komen – onze kijk op andere soorten, zo benadrukt Pierce. “Dieren zijn zeer intelligente, emotioneel complexe en gevoelige wezens. We zouden ze als zodanig moeten behandelen.” Het lijkt er dan ook op dat wij mensen aan dit onderzoek naar moraal een nieuwe moraal overhouden…
