Een grot in de Koerdische Autonome Regio lijkt tóch het antwoord te bevatten op een vraag die onderzoekers al decennialang bezighoudt: wat deden de Neanderthalers met hun doden?
In de jaren vijftig van de vorige eeuw deed archeoloog Ralph Solecki in de Shanidargrot in Koerdistan een bijzondere ontdekking. Hij stuitte er op de resten van meerdere Neanderthalers: mannen, vrouwen, maar ook kinderen. En sommige van deze Neanderthalers lagen dicht bij elkaar en werden omringd door oude pollen. Een veelzeggend beeld, aldus Solecki. Hij concludeerde dat Neanderthalers hun doden hier met opzet en vergezeld door bloemen – waarvan nu nog slechts wat pollen over waren gebleven – begroeven. Het was een revolutionaire conclusie. Zeker als je bedenkt dat men Neanderthalers in die tijd nog zag als vrij lompe, domme en brute mensachtigen die zowel fysiek als psychisch sterk aan ons ondergeschikt moeten zijn geweest. Het werk van Solecki kon dan ook op forse kritiek rekenen en maar weinigen waren ervan overtuigd dat de lompe Neanderthaler hier tienduizenden jaren geleden bewust en met de nodige rituelen zijn doden ter ruste legde.
Nieuw onderzoek
Inmiddels zijn we vijftig jaar verder en is het onderzoekers gelukt om de plek waar Solecki de Neanderthalers opgroef te lokaliseren en onderzoeken. “We dachten dat we met een beetje geluk de locaties waar zij (Solecki en collega’s, red.) in de jaren vijftig Neanderthalers hadden gevonden, zouden vinden en de omringende sedimenten zouden kunnen dateren,” vertelt onderzoeker Graeme Barker. “We hadden niet verwacht dat we botten van Neanderthalers zouden terugvinden.” Maar dat gebeurde wel.
Een ‘nieuwe’ Neanderthaler
In de Shanidargrot stuitten de onderzoekers op geringe afstand van de plek waar Solecki meer dan vijftig jaar eerder onderzoek deed, op de vrij complete resten van een Neanderthaler. Dateringen wijzen uit dat deze mensachtige meer dan 70.000 jaar geleden leefde. Het geslacht is nog onbekend. Wat deze vondst – afgezien van het feit dat het al even geleden is dat onderzoekers een vrij compleet skelet van een Neanderthaler hebben ontdekt – zo bijzonder maakt, is dat deze er voorzichtig op lijkt te wijzen dat Neanderthalers hun doden daadwerkelijk begroeven.
De Neanderthaler in kwestie ligt allereerst in een bijzondere houding. Zo is de linkerhand onder het hoofd gevouwen, alsof deze dienst doet als kussen. “Maar nog overtuigender zijn de microstructuren van de omringende sedimenten,” vertelt onderzoeker Emma Pomeroy aan Scientias.nl. “Die wijzen erop dat de kuil waarin het lichaam ligt, met opzet is gegraven. En het feit dat de grond rond de botten snel bijeen werd gebracht, wijst erop dat het lichaam met opzet werd begraven.”
Begraafplaats?
Dat de resten van deze Neanderthaler ontdekt zijn nabij de plek waar Solecki eerder de resten van meerdere, andere Neanderthalers aantrof lijkt dat idee voorzichtig te onderschrijven. “De nieuwe resten zijn onderdeel van een ongebruikelijk cluster van Neanderthaler-skeletten,” bevestigt Pomeroy. “Hoe we dit moeten interpreteren? Daar werken we nog aan. Het kan zijn dat meerdere individuen hier tegelijkertijd stierven of begraven werden. Of het kan betekenen dat Neanderthalers herhaaldelijk hiernaartoe kwamen (om hun doden te begraven, red.). Dat laatste zou interessant zijn, omdat het suggereert dat Neanderthalers speciale plekken in het landschap kenden die ze associeerden met de dood en waar ze bij verschillende gelegenheden herhaaldelijk naar terugkeerden. Het zou ons iets vertellen over hoe Neanderthalers het landschap gebruikten en interpreteerden en wijst bovendien op een abstractere en symbolische manier van denken.” Voor nu lijkt het idee van een Neanderthaler-begraafplaats niet heel vergezocht. “Zo’n twintig centimeter onder de plek waar we de resten van deze Neanderthaler hebben gevonden, zijn nog meer botten van Neanderthalers aangetroffen, wat erop wijst dat zij herhaaldelijk naar deze exacte locatie terugkeerden om te sterven of hun doden achter te laten.”
Slag om de arm
Ondanks de vele resten die onderzoekers in deze grot in de Koerdische Autonome Regio hebben aangetroffen en het uitgebreide onderzoek dat hier al heeft plaatsgevonden, zul je ze niet snel hardop horen concluderen dat Neanderthalers zonder enige twijfel opzettelijk hun doden in de aarde plaatsten. Het is namelijk een conclusie die je niet zo makkelijk kunt trekken, zo legt Pomeroy desgevraagd uit. “De uitdaging is om onderscheid te maken tussen Neanderthalers die opzettelijk begraven zijn en Neanderthalers die tijdens hun slaap door natuurlijke oorzaken zijn overleden. En wat misschien nog wel veel lastiger is, is het onderscheid tussen puur praktische graven (die bijvoorbeeld bedoeld zijn om te voorkomen dat een dood lichaam roofdieren aantrekt) en graven met een symbolische of rituele component die wijzen op symbolisch denken, zorgen voor de doden en misschien zelfs rouw en verdriet. Het ritueel behandelen van een dood lichaam is een vrijwel universele gedraging onder moderne mensen en vol van symbolisme dat overtuigingen omtrent leven en dood reflecteert. Dus bewijs voor dergelijk gedrag onder Neanderthalers zou erop wijzen dat zij zowel qua gedrag als cognitieve vaardigheden sterker op ons leken dan lang werd aangenomen. Het identificeren van een rituele of symbolische behandeling van een lichaam is echter lastig. Zeker omdat resten van Neanderthalers niet zo vaak worden teruggevonden en veel van die resten decennia geleden zijn ontdekt, toen archeologisch onderzoek nog niet zo geavanceerd was als nu, wat betekent dat we niet alle details en bewijzen hebben die nodig zijn om de resten overtuigend te kunnen interpreteren.” Bovendien is er volgens Pomeroy niet één doorslaggevend bewijsstuk aan te wijzen dat onomstotelijk aantoont dat Neanderthalers hun doden met rituelen en symboliek ter ruste legden. “Daarom moeten we naar meerder dingen kijken: is er bewijs dat er een kuil is gegraven? Is het lichaam daarna weer toegedekt? En zijn er objecten of andere materialen die met opzet bij het lichaam geplaatst zijn – en dus niet toevallig aanwezig kunnen zijn geweest in de grond die gebruikt is om het lichaam weer te bedekken (iets wat nog weleens beweerd werd van de door Solecki ontdekte pollen, red.). Wat zo opwindend is aan deze nieuwe vondst, is dat we de mogelijkheid hebben om er een breed scala aan archeologische technieken op los te laten en zo te ontdekken wat er met het lichaam van dit individu is gedaan en of daarin een symbolische component te ontdekken is.”
Vervolgonderzoek
Het is duidelijk: Pomeroy en collega’s zijn nog lang niet klaar met deze Neanderthaler. “Er moet nog veel onderzoek gedaan worden; dit is nog maar het begin. En dat is heel opwindend.” De onderzoekers zullen de resten gaan reconstrueren en nauwgezet analyseren. Daarbij worden de resten bijvoorbeeld vergeleken met die van andere Neanderthalers, maar er zal ook een poging worden gedaan om het geslacht en de leeftijd op het moment van overlijden vast te stellen. Bovendien hopen de onderzoekers meer te weten te komen over de gezondheid van de Neanderthaler, zijn afkomst en dieet. “En mogelijk kunnen we ook DNA uit de botten halen.” Daarnaast worden ook de omringende sedimenten uitgeplozen en is er natuurlijk ook aandacht voor de objecten – stenen gereedschappen, botten van dieren – die in de nabijheid van de Neanderthaler zijn ontdekt. “Ook zijn we van plan om – als we daar het geld voor kunnen krijgen – weer opgravingen te gaan doen in de grot en zo een nog beter beeld te krijgen van hoe Neanderthalers en moderne mensen hier leefden en stierven. Als het gaat om de behandeling van de doden is het bijvoorbeeld belangrijk om te zien of plantenresten alleen rond de botten te vinden zijn of ook op andere plekken van vergelijkbare leeftijd voorkomen. Dat kan ons helpen om vast te stellen of planten met opzet bij de lichamen werden geplaatst.”
Het onderzoek gaat linksom of rechtsom ongetwijfeld tot fascinerende resultaten leiden en onze kijk op de Neanderthaler opnieuw veranderen. “Afgaand op wat we hebben gezien en wat op andere plekken is gevonden, denk ik dat Neanderthalers hun doden soms wel begroeven,” stelt Pomeroy. “Maar waar het uiteindelijk om zal draaien, is waarom ze het deden.” Omdat het praktisch is? Of zit er een rituele en symbolische gedachte achter? “Ook variatie in de behandeling van de doden in verschillende tijdperken en op verschillende plekken, is interessant,” gaat Pomeroy verder. Ze benadrukt dat er op andere plekken in sedimenten uit andere tijdperken ook wel aanwijzingen zijn gevonden dat Neanderthalers – net als de vroege moderne mensen – hun doden ontleedden. “Verschillende menselijke samenlevingen hebben verschillende rituelen rondom de doden en bewijs van vergelijkbare variatie onder Neanderthalers zou heel interessant zijn, aangezien het suggereert dat ze net als ons een culturele variatie in gedrag kenden.”
