Tolkienreligie: als elfen meer zijn dan sprookjesfiguren

Gandalf, de hobbits en de elfen: voor de meeste mensen is het niet meer dan onschuldig vermaak. Voor sommigen is het veel meer dan dat en hebben de beroemde verhalen aanleiding gegeven tot een heuse religie: de Tolkienreligie.

Onderzoeker Markus Altena Davidsen, verbonden aan de Universiteit Leiden, weet er alles van. Hij promoveerde eerder deze maand op de Tolkienreligie: een zogenoemde fiction-based religion. Een religie gebaseerd op de fictieve verhalen van J.R.R. Tolkien. De meesten zullen wel vertrouwd zijn met het werk van Tolkien. Misschien heb je de boeken gelezen of de films gezien en je laten vermaken door onder anderen hobbits, elfen en tovenaar Gandalf. Maar voor sommige mensen gaan de films en boeken van Tolkien verder dan dat. Ze gebruiken de verhalen – en dan met name de mythische wezens in die verhalen – als basis voor een heuse religie: de Tolkienreligie.

Tovenaar Gandalf, één van de figuren waarmee Tolkiengelovigen graag in contact treden.
Tovenaar Gandalf, één van de figuren waarmee Tolkiengelovigen graag in contact treden.

Drie typen geloof
“Er zijn binnen de Tolkienreligie grofweg drie typen geloof te onderscheiden,” zo vertelt Davidsen aan Scientias.nl. “Het eerste type gaat het verst. Hierbij gelooft men dat er een historische kern in de verhalen van Tolkien zit, oftewel dat de oorlog om de Ring echt heeft plaatsgevonden en dat elfen ooit op aarde rondliepen.” Om die claim kracht bij te zetten, wijzen de gelovigen er bijvoorbeeld op dat de kaarten van Tolkien waarop Midden-aarde te zien is, kustlijnen laten zien die doen denken aan de kustlijnen van Europa vóór de IJstijd. “Ze stellen bijvoorbeeld dat Midden-aarde Europa is, maar dan 30.000, 40.000 of 70.000 jaar geleden.” Het tweede type gaat iets minder ver en vat Davidsen samen als ‘de mythische benadering van Tolkien’. “Deze mensen geloven niet dat de verhalen een historische kern van waarheid hebben, maar ze geloven wel dat bijvoorbeeld elden en misschien ook Gandalf bestaan. Het zijn in hun optiek spirituele wezens waarmee je in contact kunt komen.” Het derde type Tolkiengeloof noemt de onderzoeker de ‘verrekijkergroep’. “Zij stellen dat Tolkiens verhalen fictief zijn, maar geloven dat ze door het lezen van die fictieve verhalen meer te weten kunnen komen over de bronnen van die verhalen, bijvoorbeeld de Keltische mythologie.”

“Sommigen geloven dat er een historische kern in de verhalen van Tolkien zit, oftewel dat de oorlog om de Ring echt heeft plaatsgevonden en dat elfen ooit op aarde rondliepen”

Eisen
De Tolkienreligie bestaat al jaren. “Het milieu ontstond direct na het verschijnen van ‘In de Ban van de Ring‘.” Het geloof kreeg echter een enorme impuls toen Christopher, de zoon van Tolkien, het boek ‘De Silmarillion‘ uitgaf: een boek samengesteld op basis van teksten van de hand van zijn vader. Dit boek bevat aanzienlijk meer informatie over bovenmenselijke wezens. De aanwezigheid van die bovenmenselijke wezens is één van de eisen waar een tekst aan moet voldoen wil deze dienst gaan doen als een bron voor een op fictie gebaseerde religie. “Wezens die vanuit het perspectief van de lezer of kijker buitengewoon zijn, vormen een inspiratiebron voor de rituelen. Tegelijkertijd moeten er ook karakters zijn – bijvoorbeeld de elfen – waar mensen zich mee kunnen identificeren.” Een derde eis is dat de tekst zijn eigen fictionaliteit in twijfel trekt. “In de eerste editie van ‘In de Ban van de Ring‘ bedankt Tolkien in zijn voorwoord de hobbits die volgens hem nog steeds in leven zijn en zijn verhaal hebben goedgekeurd. Dat was natuurlijk een grapje, maar sommige mensen gingen zich daardoor afvragen of er misschien een historische kern van waarheid in de verhalen zat.”

Het jediïsme

De Tolkienreligie is niet de enige op fictie gebaseerde religie. Eerder deed Davidsen al onderzoek naar het jediïsme: nog zo’n op fictie gebaseerd geloof. “Het jediïsme is wat jonger dan de Tolkienreligie, maar wel veel groter. Misschien komt dat wel doordat het wat toegankelijker is. Geloven in Jedi’s en The Force past wellicht wat beter bij deze tijd, waarin steeds minder mensen in een persoonlijke god geloven, maar steeds meer mensen ervan overtuigd zijn dat er meer is tussen hemel en aarde.” Een ander verschil tussen het jediïsme en de Tolkienreligie is dat het jediïsme wat beter georganiseerd is. Sommige Jedi-groepen staan in de VS bijvoorbeeld als religieuze groepen te boek en mogen als gevolg daarvan zelfs mensen huwen. Ook de achtergrond van mensen die het jediïsme aanhangen en mensen die Tolkien volgen, is anders. In het geval van Tolkien hebben mensen vaak een Wicca-achtergrond. In het geval van het jediïsme is vaak sprake van een christelijke of New Age-achtergrond. Die achtergrond zie je vervolgens terug in de rituelen en naamgeving binnen het jediïsme. Zo is er binnen het jediïsme ook sprake van dopen en is er zoiets als de Jedi Church.

De Tolkiengelovige
Tijdens zijn onderzoek interviewde Davidsen verschillende Tolkiengelovigen. Zij vormen – voornamelijk online – groepen waarin ze het werk van Tolkien en hun spirituele ervaringen bespreken. “Ik heb voornamelijk met leiders van deze groepen gesproken. Zij waren wat ouder en doorgaans hoogopgeleid: ze hadden een HBO-opleiding genoten of de universiteit doorlopen. De meeste leden van de groepen zijn tussen de 25 en 50 jaar oud. Het zijn dus niet heel jonge mensen, zoals sommigen denken.” Voor veel van de leden van deze groepen is de Tolkienreligie niet hun eerste ontmoeting met religie of spiritualiteit. Veel mensen zijn in het verleden Christen of actief in Wicca-groepen geweest. Hoeveel Tolkiengelovigen er ongeveer zijn, is lastig vast te stellen. Davidsen onderzocht 250 leden van Engelstalige online groepen, maar benadrukt dat wellicht niet alle Tolkiengelovigen online actief zijn. “Er zijn wereldwijd ongeveer één miljoen neopaganisten, velen daarvan zullen geëxperimenteerd hebben met Tolkien.”

Praktiseren
Maar wat houdt dat ‘experimenteren’ in? Hoe praktiseren Tolkiengelovigen hun geloof? “Het belangrijkste is in contact komen met de wezens uit Tolkiens verhalen. Ze stellen zich voor dat ze naar een andere spirituele wereld reizen en doen oefeningen of zeggen dingen om in een soort meditatieve staat te komen. Sommigen doen dat gedurende tien minuten. Anderen zijn daar één of anderhalf uur mee bezig. Sommigen praten met elfen. Anderen hebben nonverbale ervaringen wanneer ze in zo’n spirituele wereld zijn.” Hun ervaringen delen de gelovigen in onder meer de online groepen. Ook gebruiken ze de ervaringen als een bron van inspiratie. “Vaak zijn het heel creatieve mensen die de Tolkienreligie aanhangen.”

Midden-aarde, het continent waarop een aantal verhalen van Tolkien zich afspelen. Op het continent leven tal van bijzondere wezens, waaronder de eerdergenoemde elfen, hobbits en tovenaars. Maar ook trollen, orks, dwergen en wargs.
Midden-aarde, het continent waarop een aantal verhalen van Tolkien zich afspelen. Op het continent leven tal van bijzondere wezens, waaronder de eerdergenoemde elfen, hobbits en tovenaars. Maar ook trollen, orks, dwergen en wargs.

Zingeving
Eén van de functies die religie doorgaans vervult, is zin geven aan het leven. Maar in het geval van de Tolkienreligie ligt dat anders, zo legt Davidsen uit. “Zingeving is niet het belangrijkste voor deze mensen. De Tolkienspiritualiteit heeft ook weinig invloed op de rest van hun leven. Er zit geen ethiek, moraal of wereldbeeld aan vast. Duidelijke ideeën over het leven na de dood zijn niet belangrijk, misschien omdat de leden nog relatief jong zijn? Soms zijn ze bovendien naast Tolkiengelovige ook lid van een gevestigde religie, bijvoorbeeld het Christendom (een religie die zich wel bezighoudt met het leven na de dood, red.).”

“De Tolkienspiritualiteit heeft weinig invloed op de rest van hun leven. Er zit geen ethiek, moraal of wereldbeeld aan vast”

Een interessante vraag is natuurlijk hoe de toekomst van de Tolkienreligie eruitziet. “Ik denk niet dat de Tolkienreligie nog veel groter wordt. Wel zal het altijd een inspiratiebron blijven voor neopaganisten. Wat ik me bovendien voor kan stellen is dat nieuwe op fictie gebaseerde religies ontstaan, op basis van nieuwe boeken, films of series. Game of Thrones zou daar bijvoorbeeld aanleiding tot kunnen geven.” Elke generatie heeft ten slotte haar eigen fictie en elk fictief verhaal kan – zo lang het aan de juiste eisen voldoet – de wortels van een religie blijken te zijn.

Bronmateriaal

Gesprek met Markus Altena Davidsen.

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd