Hij stimuleerde het leven en de dood. Het verhaal van een omstreden wetenschappelijk genie: Fritz Haber.
Hij won de Nobelprijs, maar gaat tegelijkertijd de boeken in als het Joodse genie dat de concentratiekampen mede mogelijk maakte. Maar weinig personen zijn zo omstreden als het genie Fritz Haber. Zijn ongekende intelligentie stelde sommige mensen in staat om een beter leven op te bouwen, maar verwoestte tegelijkertijd het leven van velen. Het bijzondere verhaal van een Joods jongetje dat uitgroeide tot een gevierd wetenschapper en een gehaat mens.
Jeugd
Haber komt in 1868 in Duitsland ter wereld. En al snel blijkt dat hij zeer intelligent is. Hij doorloopt de basisschool moeiteloos en ook op de middelbare school behaalt hij prachtige resultaten. Nadat hij zijn diploma heeft behaald, besluit hij chemie te gaan studeren. Om ook aan universiteiten die alleen bedoeld zijn voor christenen toegelaten te kunnen worden, laat de Joodse Haber zich protestant dopen.
Privé…
De oorlog redden
Haber maakt zijn studie af en slaat daarna aan het experimenteren. Het resulteert in 1909 in een doorbraak. Samen met Carl Bosch ontwikkelt hij het Haber-Boschproces. Door dit proces was het mogelijk om enorme hoeveelheden kunstmest te maken. Al vrij snel werd de kunstmest op grote schaal gecreëerd. De oogsten groeien gestaag en steeds meer mensen hebben voldoende te eten. Het levert Haber in 1918 de Nobelprijs voor de scheikunde op.
Maar nog voordat Haber die prijs in ontvangst mag nemen, doen zich grote kansen voor. Als in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, zijn de Duitsers nog zeer optimistisch. Ze gaan ervan uit dat de oorlog maar kort duurt en hebben dus niet al teveel grondstoffen voor kruit aangeschaft. Maar de oorlog duurt maar voort en nieuwe voorraden zijn door de handelsbarrière van de Britten niet meer aan te leggen. Zodra Haber dat hoort, wendt hij zich tot de legerleiding die met de handen in het haar zit. Hij laat ze zien dat het Haber-Boschproces ook gebruikt kan worden om explosieven te maken. De Duitsers zijn direct enthousiast en de experimenten van Haber worden in tal van fabrieken op grote schaal herhaald. De oorlog is gered.
Chloorgas
Habers interesse voor het leger en de militaire toepassingen van zijn kennis is gewekt. Wanneer uit dierproeven blijkt dat chloorgas in grotere hoeveelheden tot de dood kan leiden, ziet Haber tal van mogelijkheden. Het zou moeten lukken om met dit gas ook mensen uit de weg te ruimen. Het Duitse leger is in eerste instantie niet enthousiast. Maar in 1915 is het proces inmiddels zodanig verbeterd dat de legerleiding overstag gaat. Al vrij snel wordt het gas ingezet.
Drama
Het professionele succes van Haber mondt privé uit in een drama. Zijn vrouw Clara had al meerdere malen laten merken dat ze niet blij was dat haar man zo op de militaire toer was gegaan. Hij weigerde te luisteren en ging zijn eigen gang. Clara kan niet met de ambitie van haar man leven en pleegt in 1915 – kort nadat haar man is gepromoveerd tot kapitein in het Duitse leger – zelfmoord.
Pesticiden
Hoewel Haber verdrietig is over het grote verlies van zijn vrouw, zet hij door. Hij hertrouwt en gaat aan de slag als directeur van het instituut voor fysische chemie en elektrochemie. Samen met zijn collega’s ontwikkelde hij pesticiden.
Dood
Maar hoezeer Haber zich ook heeft ingezet voor zijn Duitsland: ook hij ontkomt niet aan het antisemitisme. In 1933 mag hij zijn instituut niet meer binnen, omdat hij Joods is. Het is een klap die de wetenschapper niet meer te boven komt: een jaar later sterft Haber.
Maar daarmee is het verhaal van Haber nog niet af. Want de chemicus is niet alleen omstreden vanwege zijn werk tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ook in de Tweede Wereldoorlog levert de inmiddels overleden Haber een vernietigende bijdrage. Met het onderzoek naar pesticiden heeft hij namelijk de basis gelegd voor de productie van pesticide Zyklon B: het gas dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in de gaskamers werd gebruikt. De ironie regeert: ook een aantal familieleden van Haber worden in de gaskamers met dit gas vermoord. Kort na de oorlog pleegt ook de zoon van Clara en Fritz – Hermann – zelfmoord.
Haber moet een overtuigd man zijn geweest. Hij was zich bewust van de consequenties van zijn werk, maar ging er – in tegenstelling tot zijn familie – nooit aan onderdoor. Pas toen zijn geliefde Duitsland hem opzij schoof, brak er iets. Het is het tragische verhaal van een genie dat bereid was om zijn land ten koste van alles te dienen. Hij bracht grote offers en werkte zo een vernietigende industrie in de hand. Het verklaart wellicht waarom deze Nobelprijswinnaar – die met de ontwikkeling van het Haben-Boschproject toch één van de belangrijkste ontdekkingen van de twintigste eeuw deed – allang vergeten is.
In de serie ‘Beroemd en Omstreden’ verschenen eerder al artikelen over het ware verhaal achter de geliefde Eva Perón, de sluwe Cleopatra VII, de Nederlandse Mata Hari, het genie Leonardo da Vinci en de veelbesproken Michel de Nostredame (Nostradamus).
