Eerste Wereldoorlog: kruistocht op het Europese continent

Jezus WOI

Overheden, soldaten en burgers zagen de Eerste Wereldoorlog als de laatste oorlog: het einde der tijden, een apocalyps. Een oorlog met offers en martelaren. Maar was de Eerste Wereldoorlog wel zo’n heilige strijd?

Het is niet iets waar je meteen aan denkt bij de Eerste Wereldoorlog, noch wordt er veel over gepraat. Maar in deze oorlog, die 100 jaar geleden in Europa uitbrak, speelde religie een grote rol. Het christelijke continent geloofde in een heilige oorlog en gedroeg zich daar ook naar. Daarnaast heeft de oorlog een grote invloed op hoe vele moderne conflicten (zijn) ontstaan. “Als wij dit religieuze element in de oorlog negeren, missen we de hele kern van het verhaal,” oppert professor Philip Jenkins van de Baylor University in zijn nieuwe boek ‘The Great and Holy War – How World War I became a religious crusade’.

“Duitsland en Rusland hadden ambities waarbij vrede met de ander geen optie was”

Het einde der tijden
Volgens Jenkins werd de oorlog absoluut gevormd door religieuze ideeën. “De oorlog werd gevoerd door de twee grote machten in Europa: Duitsland en Rusland. Beiden hadden ambities waarbij vrede met de ander geen optie was. Radicaler nog: de twee landen motiveerden zichzelf met nationalistische visies die ‘messianic en millenarian‘ waren. Oftewel: beiden zagen zichzelf als de verlosser en waren van mening dat deze oorlog de laatste zou zijn. Het zou zelfs het einde der tijden zijn en de laatste apocalyps,” vertelt de professor aan Scientias. Duitsland en Rusland waren niet de enigen die religieuze ideeën hadden over de oorlog. “Iedere natie die betrokken was bij het conflict was van mening dat zij een voorbestemde rol speelde, geïnspireerd door God.” De Duitsers hadden een Lutherse, protestantse theologie waarbij de natie ‘het koninkrijk van God’ zou zijn en de Russen geloofden in Byzantijnse profetieën over het terugwinnen van het Midden-Oosten uit de handen van de Islam. Ook de Amerikanen, hoewel ver weg, geloofden in deze ‘heilige oorlog’. Volgens Jenkins was Amerika nog wel het meest gepassioneerd in het presenteren van de oorlog in ‘kruistocht termen’.

Rykoff Collection/CORBIS
Rykoff Collection/CORBIS

Media
Het waren niet alleen de overheden die er van overtuigd waren dat de oorlog werd gevoerd in naam van God. Ook het volk deelde die mening en de media speelden daar op in, tot de verbazing van Jenkins. “Toen ik aan mijn onderzoek begon, nam ik als vanzelfsprekend aan dat de religieuze propaganda gedreven werd door de hoge machten: overheden en militaire commandanten. Maar hoe meer ik de teksten en affiches uit die tijd onderzocht, hoe meer ik er achter kwam dat vooral het volk deze soort retoriek gebruikte.” Nog opvallender: elitaire groepen in de bevolking vonden alle religieuze praat maar niets en probeerden dit te onderdrukken. “Dit was vooral in Engeland het geval. Zij hadden een groot deel van het Midden-Oosten in handen en de overheid wilde voorkomen dat de oorlog die zij daar voerde, werd gezien als een kruistocht. Want dat zou catastrofale gevolgen kunnen hebben wat betreft de islamitische onderdanen. Maar hoe hard de Britse overheid ook haar best deed om de religieuze opvattingen van de bevolking te onderdrukken, het had geen zin. Visies van een heilige oorlog bleven opduiken.”

Jezus zegende Duitse soldaten, troostte de stervende slachtoffers van Duitse gruweldaden en leidde een keizer om de consequenties van zijn slechte politiek te confronteren.
Jezus zegende Duitse soldaten, troostte de stervende slachtoffers van Duitse gruweldaden en leidde een keizer om de consequenties van zijn slechte politiek te confronteren.
Engelen redden Britse soldaten, Maria verscheen voor de ogen van de Russen en Duitsland volgde de aartsengel Michael.
Engelen redden Britse soldaten, Maria verscheen voor de ogen van de Russen en Duitsland volgde de aartsengel Michael.

Populair
Volgens Jenkins denken velen dat de Eerste Wereldoorlog ervoor zorgde dat religie meer seculair werd maar het tegendeel is waar. Religie werd juist nog populairder. “Er bestaat weinig bewijs dat er na de oorlog sprake was van ontnuchtering,” vertelt hij. “Noch Europa noch Amerika werden seculier voor de jaren vijftig. Het aantal mensen dat de kerk bezocht, steeg in de jaren twintig omdat kerken status hadden verkregen door de oorlog; door de dapperheid van militaire priesters en hun pogingen om de doden na de oorlog te blijven gedenken. Voor ieder individu dat klaagde over het feit dat oorlog het geloof kapot maakte, zien we tientallen mensen converteren naar strengere geloofsovertuigingen om het bloedbad in de oorlog te begrijpen.”

Philip Jenkins 2Het begin van Jihad
De Eerste Wereldoorlog had een aantal directe consequenties voor het christendom: een poging tot genocide van christenen in het Midden-Oosten en de geboorte van het christendom in Sub-Saharisch Afrika. Voor het Jodendom waren er ook gevolgen: de holocaust en de creatie van de staat Israël. Volgens Jenkins konden deze laatste twee nooit gebeurd zijn zonder de oorlog. Maar ook voor moslims waren er gevolgen: de val van het Ottomaanse rijk in 1918. Jenkins: “Vele islamitische bewegingen van nu vinden hun origine in de crisis na de Eerste Wereldoorlog. In die tijd ontstonden er gewapende islamitische groepen die vochten tegen de koloniale machten uit Europa. Sommige van deze gevechten gingen wel tien jaar door nadat de gevechten in het Westen waren gestopt.” Zo vocht de Britse luchtmacht tussen 1919 en 1925 tegen moslimrebellen en vijandelijke regimes in Somalië, Afghanistan, Waziristan en Irak. En stuurde de Basmachi-beweging duizenden guerrillastrijders naar de Sovjet-Unie; vechtend voor een staat waarin de sharia toonaangevend was. “Voor de moslims waren deze gevechten het begin van Jihad.”

“Vele Islamitische bewegingen van nu vinden hun origine in de crisis na de Eerste Wereldoorlog”

Wanneer de Tweede Wereldoorlog eindigt in 1945 neemt de populariteit van het geloof in het Westen af. Volgens Jenkins was de nieuwe generatie geschokt en beschaamd door de oorlogen en presenteerde zij deze als niets anders dan een gevecht tussen imperialistische rivalen. Rond de jaren zestig vonden de meeste Europeanen dat religie niets te doen had met politiek. Toch verandert dit weer langzaam. Jenkins: “De Eerste Wereldoorlog werd door de mensen destijds gezien als een heilige oorlog in een moderne tijd van vliegtuigen en machinewapens. Als we nu, eveneens in een moderne tijd, kijken naar de religieuze conflicten in de wereld, en dan met name in het Midden-Oosten, zijn we bereid om weer te kijken naar de relatie tussen religie en politiek.”

Omdat het dit jaar precies honderd jaar geleden is dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak zal Scientias.nl iedere maand een artikel omtrent de oorlog plaatsen. Elk artikel zal in het laatste weekend van de maand gepubliceerd worden. Dit is tevens het laatste artikel van de serie. Wilt u de complete serie lezen? Eerder verschenen al de artikelen: Frederick William Harvey: een dichter in oorlogstijd, Nederland in de Eerste Wereldoorlog: hoe neutraal waren we werkelijk?, Nederland in de Eerste Wereldoorlog: een waar spionageparadijs, Shell Shock? Niet zeuren en terug naar het front: “Gij zult genezen!” en Alle kunstenaars waren verdacht tijdens Eerste Wereldoorlog

Bronmateriaal

"Favored by God in Warfare?" - newswise.com
Interview met Philip Jenkins
De foto bovenaan dit artikel is gemaakt door Philip Jenkins (cc via patheos.com). Tevens komen hier alle foto's in dit artikel vandaan.

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd