De historie van kleding #1: van berenvel tot houppelande

Wij weten niet beter dan dat we ons aankleden. Hoewel die gewoonte ontstaan is om praktische redenen heeft kleding door de eeuwen heen toch andere functies gekregen. Als symbool van onze gemoedstoestand bijvoorbeeld. Maar ook het wegnemen van schaamte is een goede reden om ‘s ochtends uw broek aan te trekken. Een overzicht van de geschiedenis van onze kleding.

Het is niet helemaal duidelijk wanneer de kleding zijn intrede doet. Er zijn wetenschappers die denken dat het zo’n 500.000 jaar geleden al moet zijn geweest, maar recent onderzoek beweert dat kleding veel jonger is. Zo’n 170.000 jaar geleden zou de mens pas behoefte hebben gekregen aan kleding. De onderzoekers baseren die conclusie op de geschiedenis van de luis. Het dier ontwikkelde zich zo’n 170.000 jaar geleden van hoofdluis tot een luis die ook op kleding kon overleven. Kou was waarschijnlijk de reden dat de mens zich ging kleden en de luis de carrièreswitch kon maken.

Velletjes
De eerste kleding bestond uit dierenvellen en -huid. Tenminste: dat vermoeden wetenschappers. De oudste kleding die bewaard is gebleven, is slechts een krappe tienduizend jaar oud. Het enige wat erop wijst dat mensen daarvoor al kleding vervaardigden, zijn gereedschappen die voor dat doeleinde gebruikt konden worden.

Het eerste ondergoed?

Het oudste gereedschap dat gebruikt werd om kleding te maken, stamt uit het jaar 30.000 voor Christus. Het zijn ivoren pinnetjes die veel weghebben van naalden. Volgens Gilligan kunnen deze naalden wel eens gebruikt zijn om ondergoed te maken. De bovenkleding werd waarschijnlijk gewoon gedrapeerd en hoefde niet genaaid te worden, maar bij ondergoed is dat anders, zo speculeert hij.

Kou
Volgens onderzoekers was de overstap van naakt naar kleding een noodzakelijke. De Homo sapiens verloor op een gegeven moment de dikke haren op het lichaam en moest zich op een andere manier warm zien te houden. Dat betekende dat mensen zich niet bedekten, omdat ze dat mooi of leuk vonden: het moest. “Zodra de haren op het lichaam afnemen, is er niets aan de hand zolang je maar in een warm gebied woont,” vertelt onderzoeker Ian Gilligan. “Maar als de omgeving plotseling verandert dan kan dat kenmerk (een kaal lijf, red.) opeens een nadeel worden.” Dat roept natuurlijk vragen op: want wanneer evolueerde de mens in die koude periode niet tot een wat harigere soort? “Zelfs tijdens de ijstijden bleven de zomers op de lagere breedtes warm.” En aan kou was in die tijd gemakkelijker iets te doen dan aan hitte, zo vermoeden wetenschappers.

Decoratief
Wanneer de mens kleding voor het eerst als louter decoratie ging zien, is onduidelijk. Vaststaat dat de mens de noodzakelijke kleding wel graag aan de eigen wensen aanpaste. Archeologen hebben bijvoorbeeld geverfde vezels gevonden die zo’n 36.000 jaar oud zijn. Door de jaren heen werd de mens ook steeds creatiever in het gebruik van grondstoffen. Bestonden de eerste gewaden nog vooral uit dierenhuid en dierenvellen, later werd ook vlas, wol en leer geïntroduceerd en soms zelfs gecombineerd. Ondertussen is kleding niet meer weg te denken uit de (moderne) geschiedenis. Van eenvoudig tot uitbundig: het is allemaal al wel een keertje bedacht.

Toetanchamon en zijn vrouw in hun traditionele kleding
De Egyptenaren
Eén van de oudste volkeren waarvan we vrijwel exact weten wat er in de kledingkast hing, zijn de Egyptenaren. Er is niet heel veel kleding bewaard gebleven, maar schilderingen op muren en kunstwerken laten duidelijk zien wat het volk duizenden jaren geleden droeg. De ‘gewone’ man droeg vaak een eenvoudige tuniek of een doek die de geslachtsdelen bedekte. De farao’s en priesters droegen ook tamelijk eenvoudige kledij, maar deze was wel tot in de kleinste details afgewerkt. Zo werden er borduursels aangebracht en werd de kleding vaak gecombineerd met sieraden. Voor bijzondere gelegenheden konden de rijkere Egyptenaren zich flink opdossen: priesters en farao’s droegen dan soms ook dierenvellen. De meeste kleding werd echter gemaakt van linnen: een dunne stof die perfect in het Egyptische klimaat paste. De vrouwen droegen vaak lange gewaden, terwijl de mannen kortere tunieken droegen. Het werd allemaal op zijn plaats gehouden met behulp van riemen. Er kwam vrijwel geen naald en draad aan te pas.

De 'gewone' Egyptenaren aan het werk onder leiding van een opzichter. Hun kleding is in vergelijking met die van de farao veel eenvoudiger.

De Egyptische kleding veranderde door de millennia heen weinig. Wel werd deze later iets gecompliceerder. Tunieken werden toen geplooid of gewikkeld waardoor het kledingstuk een heel andere uitstraling kreeg. De mannen gingen vaak overwegend in het wit gekleed, terwijl vrouwen vaker kleuren droegen.

Schoenen…

De Romeinen droegen vaak eenvoudige sandalen. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat het volk niet blootsvoets, maar met sokken aan in de sandalen stapte. Oeps!

Romeinen
Bij de Egyptenaren was aan de kleding reeds te zien tot welke laag van de bevolking iemand behoorde. Maar bij de Romeinen werd dat nog sterker. De bekende toga was bijvoorbeeld het teken van Romeins burgerschap. Een jongen werd een burger als hij veertien jaar oud werd en ontving dan zijn eerste, witte toga. Mensen die geen burger waren – slaven bijvoorbeeld – mochten de toga niet dragen. De toga was er in verschillende ‘uitvoeringen’ en deze vertelden stuk voor stuk iets over de drager ervan. Zo was het mogelijk om middels de toga te communiceren hoe oud en hoe belangrijk iemand was. Zelfs de gemoedstoestand was aan de toga af te lezen: Romeinen die rouwden, droegen een toga met een zwarte band. Naast de toga droegen Romeinen ook tunieken. Voor de vrouwen waren deze iets langer dan voor de mannen. Veel van deze kledingstukken werden met behulp van touwtjes of riemen gedrapeerd. De Romeinse kleding stelde mensen in staat om gemakkelijk vast te stellen met wie ze te maken hadden: militairen, geestelijken, koningen, slaven en burgers waren op basis van de kledij uit elkaar te houden. Het was zelfs mogelijk om aan de kleding te zien of iemand getrouwd was of niet: getrouwde vrouwen droegen bijvoorbeeld een stola. De Romeinen droegen ook ondergoed. Zo werden de borsten van de vrouwen ondersteund door een band van stof. Ook de onderbroek was de Romeinen niet onbekend: de arbeiders droegen deze om praktische overwegingen waarschijnlijk altijd, maar de hogere stand zou deze enkel hebben gedragen als er lichamelijke inspanningen moesten worden geleverd.

Linksboven een vrouw in een stola. Daarnaast een man in een toga en daarnaast een vrouw in ondergoed. Onder: Links de de burgers en in het midden de welgestelden en machtige Romeinen (o.m. de keizer) en rechts de armen (slaven en arbeiders). Onderste afbeelding: via Vroma.org

Middeleeuwen
Van de Romeinen maken we een – flinke – sprong naar de Middeleeuwen. Het is één van de meest geromantiseerde periodes uit de menselijke geschiedenis en dat heeft natuurlijk alles te maken met de jonkheren en jonkvrouwen. Tot op de dag van vandaag vormen zij een rijke inspiratiebron voor verkleedgrage kinderen en carnavalsvierende volwassenen. Dat is niet voor niets: de kleding van de adel was prachtig en moest rijkdom en macht uitstralen. Dat deden ze door de juiste kleuren en materialen te kiezen. Zo waren dure stoffen als zijde en fluweel heel populair in deze tijd. De koning droeg zijn rijkdom en macht eveneens graag uit. Hij onderscheidde zich weer van de lagere adel door de randen van zijn kleding met bont te laten versieren. De arbeiders moesten het met veel minder doen: zij droegen comfortabele en eenvoudige kleding die vooral in dienst stond van het werk dat ze moesten doen. Een Middeleeuwse arbeider droeg vaak lange wollen kousen met daarover een tuniek of een soort broek met een langere trui erover. De vrouwen van de arbeiders waren eveneens eenvoudig gekleed: ze droegen linnen onderkleding met daarover een tuniek en soms nog een jasje. Van kinderkleding was in deze tijd nog geen sprake: zij droegen vaak dezelfde soort kleding als hun ouders. Met name bij de adel – waar zowel kinderen als volwassenen behangen werden met sieraden en dure, extravagante kleding – ziet dat er potsierlijk uit: de kinderen lijken net miniatuur volwassenen. Zo rond het jaar 1300 begon de mode wat te veranderen. Mannen gingen strakke broeken dragen met daarover een kort jasje (wambuis). Ook kwam de houppelande in. Dit is een lang en heel breed overkleed met enorme plooien. Het overkleed werd vooral gedragen door de adel en had soms mouwen die de grond raakten.

Links een houppelande en rechts van onder naar boven: de eenvoudige kleding die ook de arbeiders droegen, in het midden de adel met de rijkversierde gewaden. Helemaal onderaan wederom de adel, maar dan een eeuw later. De mode is dan nog pompeuzer geworden.

In rouw
De gewoonte om kleding aan te passen aan de gemoedstoestand waarin mensen zich bevinden, is al heel oud. De Romeinen deden het en de volkeren voor hen ongetwijfeld ook. En nog steeds is het bij de meeste begrafenissen gebruikelijk om in het zwart gekleed te gaan. Soms worden daar uitzonderingen op gemaakt. Zo kleedde de rouwstoet zich na het overlijden van prinses Wilhelmina op haar verzoek in het wit. Met name in de (late) Middeleeuwen lieten vrouwen zich vaak in hun rouwkleding afbeelden.

V.l.n.r. Koningin Mary van Schotland in rouw, een wees in rouw: het zwarte bandje om de arm wijst daarop, Catherine De Medici in rouw.

Na de Middeleeuwen zou alles anders worden. Het wereldbeeld veranderde en natuurlijk werd ook de mode anders. Het mocht uitbundiger en gekker. Zeker aan de hoven waar vrouwen ongetwijfeld veel geworsteld hebben met hun hoepelrokken en korsetten. Hoe het hen precies verging leest u over twee weken op Scientias.nl: zelfde plaats, zelfde tijd, nog meer mode!

Bronmateriaal

"When and wear: the prehistory of clothing" - Sciencealert.com.au
"Supporting Online Material for 30,000-Year-Old Wild Flax Fibers" - Sciencemag.org
Boek: Greek and Roman dress from A to Z. Door: Liza Cleland, e.a.
Boek: World History: Societies of the Past. Door: Charles Kahn.
"Roman clothing" - Vroma.org (Barbara F. McManus)
"Roman clothing: women" - Vroma.org (Barbara F. McManus)
Boek: Clothing in the Middle Ages. Door: Lynne Elliott.

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd