De meest bijzondere manen in ons zonnestelsel

Wij hebben er één. Saturnus meer dan zestig. En Uranus telt er 27. Geen wonder dat tussen al die manen in ons zonnestelsel best wat vreemde snuiters te vinden zijn.

In ons zonnestelsel zijn tot op heden meer dan 140 manen ontdekt. We hebben het dan alleen over de manen rond de grote planeten en dus niet rond dwergplaneten of planetoïden. Jupiter spant de kroon met 67 manen (van zeventien van deze manen moet het bestaan nog officieel bevestigd worden). En ook Saturnus mag zich rijk rekenen met 62 manen (van negen van deze manen moet het bestaan nog officieel bevestigd worden). Uranus is met 27 manen ook niet eenzaam. Datzelfde geldt voor Neptunus met 13 manen waarvan het bestaan bevestigd is. Zieliger zijn de planeten Venus en Mercurius die het – voor zover we weten – zonder manen moeten stellen.

Vreemd
Het is niet zo vreemd dat tussen zoveel natuurlijke satellieten ook wel wat vreemde exemplaren te vinden zijn. De meest bijzondere zetten we vandaag voor je op een rij.

Miranda
Als we denken aan bijzondere manen, dan komt deze maan direct bovendrijven: Miranda. Te vinden rond Uranus. De maan – die ongeveer 500 kilometer breed is – ziet er een beetje uit als een misbaksel. Mogelijk is de maan tijdens een botsing met een ander hemellichaam uit elkaar gespat, waarna de brokstukken toch – heel provisorisch – weer samen zijn gekomen en Miranda vormden. Opmerkelijk zijn ook de gigantische valleien op de maan: sommige zijn wel twaalf keer dieper dan de Grand Canyon! Als je in zo’n vallei zou kukelen, zou het een lange val worden. Zeker ook doordat de zwaartekracht op Miranda heel beperkt is. Als je een steentje van de hoogste klif af zou gooien, zou het tien minuten duren voor het op de grond valt!

Miranda: na een botsing weer in elkaar geknutseld? Afbeelding: NASA / JPL-Caltech .
Miranda: na een botsing weer in elkaar geknutseld? Afbeelding: NASA / JPL-Caltech .

Mimas
De Death Star: een verzinsel van een enthousiaste sci-fi-auteur? Nou, je zou bijna denken dat het beroemde schip uit Star Wars echt bestaat als je de ogen op Mimas richt. Deze maan – te vinden rond Saturnus – lijkt namelijk sterk op de Death Star. Het heeft alles te maken met een 130 kilometer brede krater op de 400 kilometer brede maan.

Zoek de verschillen. Afbeelding links: NASA / JPL / Space Science Institute.
Zoek de verschillen. Afbeelding links: NASA / JPL / Space Science Institute.

Hyperion
En we blijven nog even bij Saturnus, want rond de gasreus zijn nog meer vreemde snuiters te vinden. Wat dacht je bijvoorbeeld van Hyperion? Een maan die nog het meeste weg heeft van een spons. Hyperion – met een gemiddelde diameter van 270 kilometer – is waarschijnlijk het restant van een grotere maan die door een inslag vernietigd werd. De kraters op het oppervlak van de maan zijn diep, mogelijk doordat deze heel poreus is. De rotatie van Hyperion is chaotisch: het maantje tuimelt op onvoorspelbare wijze door de ruimte.

Hyperion. Afbeelding: NASA / JPL / Space Science Institute.
Hyperion. Afbeelding: NASA / JPL / Space Science Institute.

Io
Rond Jupiter vinden we ook zo’n bijzonder exemplaar: Io. De maan is ietsje groter dan de aardse maan en is het meest vulkanisch actieve hemellichaam in ons gehele zonnestelsel! Het oppervlak van de maan wordt hierdoor continu vernieuwd. Niet alleen Jupiter, maar ook de grote manen Europa en Ganymedes oefenen met hun zwaartekracht invloed uit op Io. Net zoals de zwaartekracht van de maan ervoor zorgt dat we hier op aarde getijden (hoog en laag water) hebben, zorgt de zwaartekracht van Jupiter en enkele grote manen ervoor dat ook het oppervlak van Io getijden kent. Het oppervlak van Io kan met wel 100 meter omhoog komen zetten door het getrek van de grote hemellichamen in de buurt. De getijdenwerking zorgt er bovendien voor dat er in Io veel hitte wordt gegenereerd en gesteente net onder het oppervlak vloeibaar wordt. Dat vloeibare gesteente wil naar boven en vandaar dat de maan zo vulkanisch actief is.

Io. Afbeelding: NASA / JPL / University of Arizona.
Io. Afbeelding: NASA / JPL / University of Arizona.

Atlas
Is het een vliegende schotel? Nee, het is een maan! We hebben het over Atlas, te vinden rond Saturnus. Rond de evenaar van de 32 kilometer grote maan bevindt zich een flinke richel die Atlas aan zijn vliegende schotel-uiterlijk helpt. Atlas cirkelt langs de buitenrand van Saturnus’ A-ring en is een zogenoemde herdermaan: de maan houdt de rand van deze ring ‘scherp’ door deeltjes op te vegen of terug in de ring te dwingen. Overigens is Atlas niet de enige maan in ons zonnestelsel met alien-achtige trekjes. Ook maantje Pan lijkt op een vliegende schotel.

Hier zie je Atlas (links) en Pan (rechts). Beiden cirkelen rond Saturnus. Afbeelding: NASA / JPL / SSI.
Hier zie je Atlas (links) en Pan (rechts). Beiden cirkelen rond Saturnus. Afbeelding: NASA / JPL / SSI.

Callisto
Rond Jupiter vinden we Callisto: de maan is ongeveer 4800 kilometer groot en daarmee de op twee na grootste maan in ons zonnestelsel. Maar dat is niet wat Callisto zo bijzonder maakt. Wat pas echt bijzonder is, is de enorme hoeveelheid kraters op het oppervlak van de maan. Geen enkel object in ons zonnestelsel heeft zoveel kraters! Wat tevens bijzonder is, is dat het landschap van Callisto waarschijnlijk het oudste in ons zonnestelsel is. Er is namelijk geen enkele aanwijzing dat Callisto geologische actief is.

Callisto. Afbeelding: NASA / JPL / DLR (German Aerospace Center).
Callisto. Afbeelding: NASA / JPL / DLR (German Aerospace Center).

Epimetheus en Janus
Deze maantjes zijn op zichzelf niet zo bijzonder, maar wanneer we ze samen bekijken, wel. Epimetheus en Janus draaien namelijk in bijna dezelfde baan rond Saturnus heen. In eerste instantie dachten astronomen dat de maantjes dan ook wel een keer op elkaar moeten botsen. Maar dat gebeurt niet. De ene maan draait 50 kilometer hoger (verder van de planeet verwijderd) dan de ander om Saturnus heen. De maan die verder van de planeet verwijderd is, beweegt ietsje trager dan de andere maan. Het betekent heel concreet dat de ene maan de andere maan inhaalt. Elke vier jaar komen de manen dan ook heel dichtbij elkaar in de buurt. Maar wanneer dat gebeurt, gebeurt er iets bijzonders: de manen beginnen aan elkaar te trekken. De binnenste maan die de andere maan probeert in te halen wordt door die andere maan omhoog getrokken en naarmate de afstand tot de planeet zo groter wordt, gaat deze planeet ook weer trager om de planeet draaien. De andere maan wordt ondertussen door de aantrekkingskracht van zijn soortgenoot naar beneden (richting de planeet) getrokken, waardoor deze weer sneller gaat bewegen. In feite halen de manen elkaar dus nooit in, botsen de manen nooit, maar wisselen ze op het moment suprême heel veilig van baan.

Epimetheus en Janus (niet op schaal). Afbeeldingen: NASA / Jet Propulsion Laboratory / Space Science Institute .
Epimetheus en Janus (niet op schaal). Afbeeldingen: NASA / Jet Propulsion Laboratory / Space Science Institute .

Enceladus
Een maan waar je al heel veel over hebt kunnen lezen, maar die toch echt niet in dit rijtje mag ontbreken: Enceladus. Deze maan bezit onder zijn dikke ijskorst een wereldwijde oceaan. De maan beschikt bovendien over geisers die ijsdeeltjes, waterdam en organische moleculen afkomstig uit die oceaan de lucht inslingeren. Onlangs dook ruimtesonde Cassini door die geisers heen. De maan is met name interessant, omdat in die oceaan wellicht leven mogelijk is.

Enceladus. Afbeelding: NASA / JPL-Caltech / Space Science Institute.
Enceladus. Afbeelding: NASA / JPL-Caltech / Space Science Institute.

Nog meer bijzondere snuiters
Natuurlijk zijn er nog veel meer bijzondere manen in ons zonnestelsel te vinden, maar we kunnen ze helaas niet allemaal uitlichten. Je kunt bijvoorbeeld denken aan Titan: een maan met een dikke atmosfeer. Of Iapetus, een maan die letterlijk een duistere zijde heeft. Of Triton, de enige grote maan die zich in een retrograde baan beweegt (de maan beweegt zich ten opzichte van de rotatie van Neptunus in tegenovergestelde richting). Of Nereid die soms ‘slechts’ 1.372.000 kilometer van Neptunus verwijderd is, maar zich soms ook 9.655.000 kilometer van de planeet verwijderd weet.

Alleen in ons zonnestelsel zijn dus al heel wat bijzondere manen te vinden. Maar hoe zit het dan buiten ons zonnestelsel? Tja, dat is een goeie vraag. Het opsporen van zogenoemde exomanen blijkt best lastig te zijn. Tot op heden is er dan officieel dan ook nog geen maan buiten ons zonnestelsel ontdekt. En zelfs als we er één vinden, zullen we daar op korte termijn niet zoveel vreemde feitjes over kunnen achterhalen. Dus die vreemde exomanen laten nog even op zich wachten! Gelukkig valt er op manen in ons eigen zonnestelsel nog genoeg te ontdekken. Cassini doet nog regelmatig grote ontdekkingen omtrent Saturnus en zijn manen, er zijn serieuze plannen voor een missie naar Jupiter en zijn manen en NASA fantaseert over een missie naar maan Europa en ook een missie naar onze eigen maan staat bij sommige ruimtevaartorganisaties nog hoog op het verlanglijstje.

Bronmateriaal

NASA

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd