De verfijnde kunst van de wilde Vikingen

De Vikingen zijn misschien niet de eersten waar u aan denkt wanneer de kunst van oude volkeren ter sprake komt. Onterecht, want de Vikingen waren excellente beeldhouwers en metaalbewerkers. Bovendien waren ze zeer op kunst gesteld en hadden ze ambachtslieden onder zich wiens prachtige werk volgens legendes zelfs godinnen tot waanzin dreef.

De creativiteit van de meeste oude volkeren komt het beste tot zijn recht in de gebouwen en beelden die zij voor hun goden ontwierpen. Ondanks het feit dat de Vikingen geen of weinig tempels hadden, ontwikkelden ze toch een eigen vorm van kunst. Die kunstvorm stond heel dicht bij het dagelijks leven en manifesteert zich in alledaagse voorwerpen, wapens en sieraden. De Vikingen waren geen kunstenaars die kunst maakten, omdat het kunst was. Nee: kunst moest een functie hebben.

Foto: Museum van Culturele Historie / Universiteit van Oslo
Beeldende kunst
De kunst van de Vikingen is in een aantal domeinen onder te verdelen. De beeldende kunst is er daar één van. De Vikingen werkten waarschijnlijk veelvuldig met hout en textiel, maar dat zijn stoffen die gemakkelijk vergaan en waarvan we dus geen voorbeelden meer hebben. Maar de kunstenaars – die vaak in dienst waren van de elite – hadden ook toegang tot duurdere materialen zoals goud en edelstenen. Dat laatste hadden ze te danken aan de echte Vikingen: de krijgers die grote delen van Europa van haar rijkdommen ontdeed en deze als buit naar het hoge noorden bracht.

Freya
De kunstwerken die de Vikingen afleverden, zijn divers en variëren van drinkbekers en borden tot dure sieraden en harnassen. Heel bekend zijn natuurlijk de draken die de boeg van menig Vikingschip versierden. De kennis en kunde van de kunstenaars was groot. Zo waren de Noormannen uitstekende metaalbewerkers en steenhouwers. Hun vakwerk werd niet alleen in kunst, maar ook in legendes vereeuwigd. Zo vertelt één van de legendes dat vier dwergen een prachtige ketting hadden gemaakt. Godin Freya kon niet wachten om het sieraad te dragen. Maar de dwergen weigerden dat, tenzij Freya met elke dwerg het bed zou delen. De godin hoefde niet lang na te denken en willigde hun wens in om het prachtige sieraad te bemachtingen.

Enkele sieraden die de Noormannen maakten. Foto's: The Metropolitan Museum of Art / Metmuseum.org.

Literatuur
Naast de beeldende kunst was ook de literatuur een echte kunstvorm in het oude Scandinavië. Legendes en religieuze verhalen werden meestal in de vorm van gedichten opgetekend. Het schrift van de Vikingen – de runen – werd gezien als een rechtstreeks geschenk van de goden. De god Odin zou het schrift tijdens een lange marteling geleerd hebben en aan de mens hebben gegeven. Het geschreven woord speelde een belangrijke rol in het dagelijks leven en de Noormannen dachten zelfs dat er een magische kracht vanuit ging. De runen werden vaak gebruikt om gezondheid of de overwinning af te dwingen of om een storm te stillen. Met zo’n magische kracht moest natuurlijk zuinig worden omgesprongen, zo blijkt ook wel uit een verhaal uit de dertiende eeuw waarin een jongen een spreuk over zijn geliefde verkeerd opschrijft waardoor zij ziek wordt. De moraal van het verhaal staat er in rijm bij vermeld: “Laat niemand een toverspreuk opstellen / Voor hij de runen juist kan spellen”. Literatuur en beeldhouwkunst liepen soms ook in elkaar over. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de monumenten die sommige koningen van de Noormannen achterlieten. In deze monumenten – eenvoudige stenen – staan tekens geschreven die iets vertellen over de koning en diens beleid.

De runen. Een geschrift uit de periode omstreeks 1300.

Schepen
De stijl en kunst van de Vikingen kreeg ook een plekje in hun belangrijkste transportmiddel: de boot. De Vikingschepen waren een weldoordacht design dat eenvoudig, maar tegelijkertijd heel stijlvol was. De schepen waren immers niet alleen een transportmiddel, maar ook een statussymbool. Er werd goed nagedacht over de verhoudingen van de dunne boten (7:1) en de samenstelling ervan. Het schip moest snel en gemakkelijk wendbaar zijn. Door het juiste hout te kiezen en perfect af te werken ontstond zo’n gestroomlijnd en gevreesd Vikingschip dat dankzij een combinatie van zeilen en roeiers wel 18,5 kilometer per uur kon halen en op een dag gemakkelijk 200 kilometer kon afleggen. De boeg en achtersteven van het schip werd meestal nog extra versierd met de overbekende draak. Het was ongetwijfeld een poging om tegenstanders angst aan te jagen.

Een echt Vikingschip. Afbeelding: Noveau Larousse Ilustré (Larousse XIXs. 1866-1877)

Wapens
De volkeren die met de oorlogszuchtige Vikingen te maken kregen, zullen zich behalve de schepen ook ongetwijfeld de wapenuitrusting van de Noormannen nog lang herinnerd hebben. Aan de wapens van een Viking was af te lezen hoe rijk hij was. Daar de meeste Vikingen afstamden van rijkere families was hun wapenuitrusting op zijn minst indrukwekkend te noemen. De zwaarden waren rijk versierd met allerlei motieven en beeltenissen. Ook het schild van een Viking was herkenbaar: het bestond deels uit prachtig beschilderd hout, maar had een metalen kern waarop allerlei versieringen pronkten. De kleurrijke schilden waren soms wel een meter breed en daarmee moet een legertje Vikingen nog veel groter en angstaanjagender hebben geleken dat het al was.

Architectuur
De Scandinaviërs hielden er ten tijde van de Middeleeuwen en kort daarvoor een geheel eigen architectuur op na. Deze was schijnbaar eenvoudig, zeker wanneer men deze vergeleek met de verfijnde wapens, sieraden en andere gebruiksvoorwerpen. De huizen van de Vikingen werden uit hout opgetrokken en deed denken aan de bekende blokhut die veel Nederlanders de laatste jaren in hun achtertuin hebben gezet.

Christelijk
De Vikingen ontwikkelden door de eeuwen heen een geheel eigen stijl waarin dieren- en plantenmotieven een belangrijke rol speelden. Ook mythische dieren zoals de draak zien we regelmatig in de kunst terug. Rond de twaalfde eeuw verandert de kunst van de Vikingen vrij plotseling en doen allerlei christelijke invloeden hun intrede. Het is het logische gevolg van de bekering van veel Noormannen. Met name in de beeldende kunst en architectuur is goed te zien hoe christelijke gewoonten en beelden hun plekje in de cultuur van de Vikingen innemen. Neem bijvoorbeeld de bijzondere kerken die overduidelijk een samensmelting van de Scandinavische en Europese stijl zijn.

De kerk van Borgund. Deze staafkerk werd rond 1150 gebouwd.

Op het moment dat het christendom voet aan Scandinavische wal zet, verandert niet alleen de kunst, maar ook de levensstijl van de Noormannen en Vikingen. Laatstgenoemden werden de laatste decennia rijk door het handelen in slaven en overvallen van andere bevolkingsgroepen. Het christendom veroordeelde beiden en daarmee had het zwervende volk eigenlijk geen bestaansrecht meer. Stiekem ging de slavenhandel en het plunderen op kleinere schaal nog enige decennia door, maar het christendom oefende een te grote druk uit om de Vikingen nog langer varende te houden. Dat wil niet zeggen dat de talenten van het oorlogszuchtige volk roemloos tenonder gingen. De doelen veranderden alleen. Gingen de Vikingen er omstreeks 800 nog op uit om kloosters te vernietigen en monniken om te brengen; in de twaalfde eeuw trokken de Noormannen samen met de christenen op om deel te nemen aan de kruistochten.

Dit is het derde en laatste deel van de reeks artikelen over de Vikingen. Eerder verschenen in deze serie ook de artikelen Het ware gezicht van de Vikingen en De goden van de Vikingen.

Bronmateriaal

"Norse art" - Wikipedia.org
Boek: De Vikingen. Leven, mythen en kunst. Door: Tony Allan

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd