Dit is de jongste woestijn op aarde – en wij hebben ‘m gemaakt

Maak kennis met de Aralkum-woestijn. Bijna tachtig lentes jong en vrijwel niet te stoppen.

Als je in de Aralkum-woestijn staat, kun je het jezelf bijna niet voorstellen. Zo’n tachtig jaar geleden bevond zich hier – op de grens tussen Kazachstan en Oezbekistan – het op drie na grootste meer ter wereld. Dat Aralmeer besloeg een oppervlak van zo’n 68.000 vierkante kilometer, wat heel concreet betekent dat het twee keer zo groot was als België. Vandaag de dag is daar nauwelijks meer iets van over: in een paar decennia tijd is de zeespiegel dertien meter gedaald en naar schatting beslaat het meer nog een tiende van het oorspronkelijke oppervlak. De overige 90 procent is getransformeerd tot een droge, witte zoutvlakte die vandaag de dag aangeduid wordt als Aralkum-woestijn. De woestijn – die rond 1960 het levenslicht zag – gaat de boeken in als de jongste woestijn op aarde. En die woestijn is mensenwerk.

Mensenwerk
Het machtige Aralmeer werd jarenlang gevoed door omringende bergen. Grote rivieren zoals de Syr Darya en de Amu Darya brachten smelt- en regenwater vanuit die bergen naar het meer. Maar in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw besluit de Sovjet-Unie het water van deze twee rivieren naar de droge vlaktes van Kazachstan, Oezbekistan en Turkmenistan te leiden. Er worden onder meer kanalen en dammen aangelegd om de rivieren af te tappen en de droge vlaktes in Azië geschikt te maken voor het verbouwen van gewassen. De aanpak van de Russen werkt, maar heeft een vernietigend effect op het Aralmeer dat veel minder water aangevoerd krijgt en in rap tempo kleiner wordt.

De beelden
Het wegkwijnen van het Aralmeer is met name goed te zien op satellietbeelden. Hieronder zie je zo’n foto, gemaakt op 22 februari 1964, kort voor het ingrijpen van de Sovjet-Unie ervoor zorgde dat de kustlijn van het meer radicaal veranderde.

Afbeelding: U.S. Air Force KH-5 9066A reconnaissance satellite.

Nog geen veertig jaar later is er weinig meer van het meer over, zo laat de satellietfoto hieronder zien. Let ook op de lichtgele lijnen die – bij benadering – de kustlijn in 1960 weergeven.

Afbeelding: NASA Earth Observatory.

En ook nadat een nieuw millennium is aangebroken, blijft het Aralmeer interen. Dat blijkt wel uit de foto hieronder, gemaakt in 2010. Wat er nog over is van het Aralmeer is uiteengevallen in meerdere kleine meren die stuk voor stuk omringd worden door de alsmaar oprukkende Aralkum-woestijn.

Afbeelding: NASA / Earth Observatory.

Gevolgen
Het verdwijnen van het Aralmeer en het oprukken van de Aralkum-woestijn heeft verstrekkende gevolgen voor lokale gemeenschappen die rond het meer leven. De visserij stort in. En ook de landbouw worstelt, doordat de wind zout stof afkomstig van de drooggevallen zeebodem oppakt en op de akkers afzet. Ook het lokale klimaat verandert doordat het gematigde effect dat het enorme meer op het klimaat had, verdwijnt: de winters worden kouder en de zomers warmer en droger. Alle veranderingen hebben vanzelfsprekend ook een enorme impact op de vele dieren- en plantensoorten die ooit rond en in het machtige meer floreerden. En ook de gezondheid van de gemeenschappen rond het wegkwijnende meer, holt – onder meer door armoede en ondervoeding – achteruit.

Pesticiden
Maar niet alleen de lokale bevolking mist het machtige Aralmeer. De gevolgen van het verdwijnen van dit meer zijn ook op grote afstand van het Aralmeer merkbaar. Dat is met name te wijten aan krachtige luchtstromen die de fijne sedimenten op de bodem van het drooggevallen meer oppakken en meevoeren. Dat stof is flink vervuild met bijvoorbeeld pesticiden en inmiddels onder meer aangetroffen op Groenland en in de Himalaya.

Roestige schepen herinneren nog aan het enorme meer dat hier nog niet zo lang geleden te vinden was. Afbeelding: Elena Karaban / Wereldbank.

Redding
Ondanks dat het verdwijnen van het Aralmeer en oprukken van de Aralkum-woestijn tot grote problemen leidt, duurt het jaren voor er serieus gekeken wordt naar een oplossing. Aan het eind van de twintigste eeuw worden verschillende studies gedaan naar het verdwijnen van het meer en hoe het wellicht weer in ere hersteld kan worden. Maar tot actie komt het eigenlijk niet. En als er al gehandeld wordt, vallen de resultaten tegen. Aan het begin van de 21e eeuw komt daar verandering in. Verschillende overheden slaan de handen ineen en starten – geholpen door de Wereldbank – een programma dat het Aralmeer van de ondergang moet redden. Het resulteert onder meer in de aanleg van de Kokaral-dam, die gericht is op het redden van het meest noordelijk gelegen deel van het Aralmeer. De dam sluit het noordelijke deel van het Aralmeer (ook wel het Kleine Aralmeer genoemd) af van het zuidelijke deel (het Grote Aralmeer). Men hoopt zo het Kleine Aralmeer – weliswaar ten koste van het Grote Aralmeer – te kunnen stabiliseren. Het project pakt veel beter uit dan verwacht: het Kleine Aralmeer groeit, het zoutpercentage daalt en er is inmiddels al zoveel vis in het meer te vinden dat vissers er weer aan de slag kunnen.

Boven: de situatie in 2006. Onder: de situatie in 2005. Te zien is dat de aanleg van de dam resulteert in groei van het noordelijke deel van het Aralmeer. Afbeelding: Jesse Allen / Earth Observatory / Goddard Earth Sciences DAAC.

Het succes omtrent het noordelijk deel van het Aralmeer staat in schril contrast met wat we in de laatste jaren in het zuiden hebben zien gebeuren. In 2014 viel het grootste restant van het Aralmeer helemaal droog (zie afbeelding hieronder). En ook het westelijk gelegen sliertje Aralmeer levert in. Het is lastiger gebleken om deze resten van het Aralmeer te stabiliseren. De wil daarvoor ontbreekt ook; het vereist dat water dat nu voor de landbouw wordt gebruikt naar de meren wordt geleid.

Afbeelding: NASA Earth Observatory.

Ondanks serieuze en geslaagde pogingen om het Aralmeer te herstellen, lijkt het aannemelijk dat de Aralkum-woestijn de komende jaren – met name in het zuiden – nog wel wat terrein zal winnen. En het machtige Aralmeer? Dat lijkt definitief van de kaart te zijn geveegd.

Deze foto van de Aralkum-woestijn en restjes Aral-meer werd in juni 2018 gemaakt. Hier zie je dat het in 2014 drooggevallen deel van het Aral-meer toch weer wat water herbergt. Dat wil zeker niet zeggen dat dit stukje Aral-meer herstellende is. Het is slechts tijdelijk en te wijten aan meer wateraanvoer vanuit de bergen en/of het openen van de Kokaral-dam. Afbeelding: ESA / Belspo – geproduceerd door VITO.

Bronmateriaal

"https://www.esa.int/spaceinimages/Images/2019/01/Proba-V_view_of_Aral_Sea" - ESA
"World of Change: Shrinking Aral Sea" - NASA Earth Observatory
"Saving a Corner of the Aral Sea" - World Bank
Afbeelding bovenaan dit artikel: ESA / Belspo – geproduceerd door VITO

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd