Voor de meeste Europeanen lijkt de ‘Zwarte Dood’ een ziekte uit de Middeleeuwen. Maar niets is minder waar.
Wie denkt aan de Zwarte Dood denkt waarschijnlijk aan de bekende Middeleeuwse tekeningen waarop mensen met grote builen en al dan niet met een Magere Hein naast zich, staan afgebeeld. Die associatie is zo gek niet: de ziekte zou in de veertiende eeuw alleen al ongeveer een derde van de Europeanen het leven hebben gekost en wereldwijd tientallen miljoenen levens hebben geëist. Maar wie denkt dat de ziekte enkel iets uit het verleden is, heeft het mis. Want de pest is terug. Al in 1990 heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de pest officieel ingedeeld bij de categorie ‘oude ziekten die terugkeren in de moderne wereld’. En gegevens van de WHO over recente uitbraken laten zelfs zien dat er steeds meer slachtoffers vallen. Zorgelijk is ook dat het ziektepatroon toch anders lijkt dan beschreven in historische geschriften.
Dodelijkste ziekte
De pest heeft drie grote epidemieën veroorzaakt in de zesde, veertiende en negentiende eeuw. De bekendste uitbraak in Europa vond plaats in de veertiende eeuw. Onder de bevolking kreeg deze Middeleeuwse pestepidemie de naam ‘De Zwarte Dood’, waarschijnlijk vanwege de kenmerkende zwarte plekken die onder de huid ontstonden. Deze epidemie kostte wereldwijd naar schatting tussen 75 en 100 miljoen mensenlevens. Maar tot aan de 19e eeuw bleven er regelmatig kleinere uitbraken plaatsvinden. Dit maakt de pest tot de meest dodelijke ziekte in de menselijke geschiedenis.
Tegenwoordig komt de pest voor in Afrika, Azië en Noord en Zuid Amerika. Vooral op het eiland Madagaskar zijn regelmatig uitbraken. Van augustus tot november 2017 heeft daar de ergste pestepidemie in 50 jaar plaatsgevonden. In amper 4 maanden tijd raakten 2417 mensen besmet, waarvan 209 mensen stierven. Ook zijn ruim 10.000 mensen uit voorzorg behandeld met antibiotica. De pestuitbraak lijkt sinds eind november onder controle, maar volgens de WHO zijn er meerdere verontrustende signalen. Zo is de uitbraak begonnen buiten het jaarlijks terugkerende pestseizoen en heerste de pest in enkele grote steden en gebieden waar de pest niet van nature voorkomt. Meestal gaat het bij uitbraken om de builenpest, maar de afgelopen jaren is er een toename van het aantal gevallen van de veel besmettelijkere en gevaarlijkere longpest.
De pestbacterie overleeft in reservoirs
De pest wordt veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis. Deze bacterie overleeft lang in de grond en infecteert knaagdieren die holen graven. Als vlooien een besmet dier bijten, krijgen zij de pestbacterie binnen en zorgen voor verdere verspreiding binnen de groep. Hun eigen vlooien blijven de knaagdierpopulatie dus besmetten. Hierdoor blijft Y. pestis aanwezig in de kolonie, zelfs als individuele dieren overlijden aan de pest. De knaagdierpopulatie dient dus als een reservoir, waarbinnen de pestbacterie zich langdurig kan handhaven in bepaalde gebieden. In Madagaskar zijn het vooral de zwarte ratten die als pestreservoir dienen. Deze rattensoort is met de allereerste mensen meegekomen en kon zich daarna verspreiden over het hele eiland. De pest is pas tijdens de laatste grote epidemie op Madagaskar terechtgekomen via stoomschepen uit Azië. Tijdens deze epidemie besmette de pestbacterie ook de ratten. Voornamelijk in de Hooglanden van Madagaskar zijn hierdoor in meerdere gebieden reservoirs ontstaan.
Het pestseizoen
In Madagaskar vindt er sinds 1980 jaarlijks een ‘pestseizoen’ plaats van september tot april. In deze periode zorgt het klimaat ervoor dat de zwarte ratten richting dorpen trekken door onder andere bosbranden en zware regenval. Hierdoor komen mensen dus makkelijker in aanraking met zwarte ratten en hun vlooien. Gebeurt dit in een gebied met een reservoir dan kunnen mensen besmet raken met de pest.
In 2017 is de pestuitbraak echter al rond 1 augustus begonnen, een maand vroeger dan in voorgaande jaren. Volgens professor Baylis, van het Institute of Infection and Global Health van de Universiteit van Liverpool, heeft dit te maken met klimaatverandering. Studies laten zien dat veranderingen in temperatuur en regenval de uitbraken van ziekten, zoals de pest, beïnvloeden. Zo is de rattenpopulatie explosief gegroeid in de landelijke gebieden door de vreemde weerscondities van de afgelopen jaren. Ook meldden lokale media dat de periodieke bosbranden en overstromingen veel heviger zijn dan normaal. Hierdoor is de pestepidemie waarschijnlijk eerder begonnen.
Een grote stedelijke pestepidemie
Talha Burki schrijft in ‘The Lancet’ dat het ook ongewoon is dat de pestuitbraak in 2017 plaatsvond in stedelijke gebieden op Madagaskar. Sinds de 19e eeuw komen uitbraken in steden minder vaak voor en zijn ze meestal minder ernstig (door snellere diagnose en behandeling). Bij deze stedelijke epidemie waren er echter binnen 4 maanden bijna 6 keer zoveel besmettingen als er gewoonlijk in een heel jaar worden gemeld. De WHO is zeer bezorgd over de snelheid waarmee de pest zich in de drukbevolkte steden kon verspreiden. De WHO vindt het bovendien zorgelijk dat de pest zich succesvol heeft kunnen verspreiden naar de steden. Normaal gesproken vinden besmettingen plaats in dunbevolkte landelijke gebieden met pestreservoirs. Hier komt de pestbacterie van nature voor, in de meeste steden is dit niet het geval. De pest heeft zich dus ongemerkt over een grote afstand verplaatst en is in verschillende steden uitgebroken.
Een belangrijke reden voor de snelle verspreiding in de steden is dat het bij deze epidemie in ruim 77% van de gevallen ging om de longpest. Bij de longpest besmetten mensen elkaar via de lucht en hoe meer mensen bij elkaar wonen, hoe sneller de ziekte zich verspreidt. Tijdens epidemieën kan zich uit de builenpest de veel gevaarlijkere longpest ontwikkelen. Wetenschappers dachten dat dit maar zelden gebeurde, maar recente cijfers van het WHO laten zien dat er een toename is van het aantal gevallen van longpest. Dr. Brooks, hoofd van het ‘Rare and Imported Pathogens Laboratory’ in Engeland, denkt dat er tijdens een pestepidemie een kritiek punt is. Een uitbraak zal beginnen als builenpest en onder de juiste omstandigheden zal er, na het bereiken van een doorslaggevend aantal besmettingen, een longpest-epidemie ontstaan. Hij vermoedt dat dit ook gebeurd is tijdens de Zwarte Dood.
Heeft de Zwarte Dood nog een kans?
Hoewel de kans op globale verspreiding van de pest op het moment zeer klein is, laten de recente uitbraken op Madagaskar zien dat de pest nog steeds in staat is om grote epidemieën te veroorzaken. Zeker omdat pestuitbraken makkelijk te beïnvloeden zijn door externe omstandigheden, zoals ontbossing, klimaatverandering, migratie en alles wat de weerstand van mensen verlaagt. Vooral als meerdere van deze factoren samenvallen, kan de Zwarte Dood zijn kans grijpen. Dit zorgt ervoor dat wetenschappers en artsen oproepen om deze bacterie en zijn gastheren beter in de gaten te houden.
Gwenhwifar Tobi (1978) is masterstudent Neuroscience and Cognition aan de Universiteit Utrecht en heeft hiervoor Biomedische Wetenschappen gestudeerd. Als onderdeel van haar master doet ze het Communicatie en Educatie Profiel en gaat ze binnenkort een communicatiestage lopen bij de Hersenstichting. Naast de neurowetenschappen heeft ze ook interesse voor epidemiologie, pathologie en de historische ontwikkeling van ziektebeelden.
