Een korte geschiedenis van koffie: hoe het drankje Europa veroverde

Stel je eens voor: eeuwenlang was er in Europa weinig anders te drinken dan wijn, bier en water. En toen kwam er vanaf de zestiende eeuw…koffie. En dat had een enorme impact!

Dit artikel is geschreven door Charlotte Kleyn en is oorspronkelijk verschenen in Archeologie Magazine (nummer 4, 2018 pag. 48-49): Ontdek archeologische vindplaatsen en beleef dé verhalen over opkomst en ondergang van eeuwenoude beschavingen!

De legende wil dat de simpele geitenhoeder Kaldi in huidig Ethiopië eeuwen geleden koffie ontdekte, toen zijn geiten van besjes van de koffieboom hadden gegeten en er wild van gingen rondspringen. Leuk verhaal, maar niet te bewijzen. De Arabieren haalden de plant waarschijnlijk in de 14e eeuw naar Mokka, Jemen, waar ze er een brouwsel van maakten dat ze ‘qahwa’ noemden. Ze hadden er speciale koffiehuizen voor. Er kwam een levendige koffiehandel vanuit Mokka en de drank verspreidde zich over het hele Midden-Oosten. Europese handelaren kwamen er zo mee in aanraking. De eerste Europese koffiehuizen werden waarschijnlijk in Venetië, Parijs, Londen en Oxford geopend. Die eerste plekken waren kleine, nog vrijwel onbelangrijke plekken waar weinig over werd geschreven. Zo leek het eerste koffiehuis in Londen eerder een marktstalletje dan een café. De Griek Pasqua Rosee zou de eigenaar zijn geweest en hij maakte het exotische drankje in een schuurtje zonder zitplekken. Klanten waren buitenlanders, handelaren die elders al eens koffie hadden geproefd en misschien wat avontuurlijke studenten. Ondertussen schreven artsen medische dissertaties over het nieuwe oppeppende middel, die al gauw ook door anderen werden gelezen. Koffie kwam in de mode.

Eerste koffiehuizen
Vanaf 1650 openden in Londen gemeubileerde koffiehuizen met verwarming de deuren, twintig jaar later waren de gelegenheden niet langer weg te denken uit de Engelse hoofdstad. Inmiddels was er in Nederland ook het een en ander gaande. Wanneer het eerste koffiehuis werd geopend is onduidelijk. Wellicht was het 1665, toen een Griek een lening kreeg voor de oprichting voor een eenvoudig koffiehuis. In elk geval schreef de Amsterdamse arts Stephanus Blankaert in Verhandelinge van den Coffee in 1686: “‘t’ Is toch nauwelijks veertig jaar, dat men dese drank in Holland gebruikt heeft, (…) Maar nu is die drank soo gemeen geworden, dat men de Coffi-huisen tot Amsterdam soo vol van menschen siet dat se gepropt zijn.” Propvol dus, de koffiehuizen in 1686! Toch ging het lang niet zo hard als in Londen. Daar waren rond 1700 een paar honderd koffiehuizen; Amsterdam moest het doen met tweeëndertig. In eerste instantie werd koffie, net als thee, gezien als medicijn en was men niet bijzonder enthousiast over de smaak. Suiker bleek wonderen te doen, net als melk.

Koffiehuis in Londen, 17e eeuw. Zie de koffiepotten die voor het vuur staan om warm te blijven.

Daling van de koffieprijs
Koffie moest geïmporteerd worden, en dat deed de Verenigde Oost-Indische Compagnie al in 1629, maar toen alleen nog binnen het Midden-Oosten. In 1661 of 1662 arriveerde de eerste lading koffiebonen in Amsterdam en vanaf het eind van die eeuw kwam er een regelmatige handel op gang. De bonen kwamen uit koffiestad Mokka, waar de handelaren maar al te graag profiteerden van de groeiende vraag vanuit Europa. De Nederlanders besloten daarom het heft in eigen handen te nemen en eigen koffieplantages aan te leggen op Java. In 1711 kwam de eerste lading eigen koffiebonen in Amsterdam aan. Ook elders in de wereld werd koffie verbouwd – Afrika, Suriname, Brazilië – en zo begon de prijs van koffie in de loop van de 18e eeuw te dalen. De groeiende consumptie zie je terug in de verkoopcijfers van de VOC. In 1740 was de omzet van koffie en thee 1300 keer zo groot als in 1669!

Koffie buitenshuis
Koffie was nieuw, exotisch en modern. Koffiehuizen waren steeds vaker comfortabel ingerichte grote ruimten, waar men bijeenkwam om de krant te lezen en te discussiëren, te kaarten en te gokken. Het ging dus om veel meer dan koffie drinken; niet voor niets worden koffiehuizen vaak in één adem genoemd met de Verlichting. Op het Continent, vooral in Frankrijk en Italië, waren de plekken chiquer en het publiek exclusiever dan in Engeland. Een aantal van dat soort beroemde koffiehuizen bestaat nog steeds, zoals Café Procope (sinds 1686) in Parijs, Caffè Florian (sinds 1720) in Venetië en Caffè Greco (sinds 1760) in Rome. Engelse koffiehuizen waren wat simpeler en werden bezocht door handelaren, maar ook klerken en koeriers. Hoewel er heel veel van waren, werd de populariteit van koffie langzaam minder ten gunste van thee. In Amsterdam waren een aantal chique koffiehuizen in de buurt van de Beurs, en of ze meer in Franse of Engelse stijl waren, is moeilijk te zeggen. Op de Kalverstraat had je het ‘Franse koffiehuis’ en het beroemde etablissement Quincampoix in dezelfde straat, heette in eerste instantie een ‘Engelse koffiehuis’.

Het Franse koffiehuis in de Kalverstraat, 1761. Afbeelding: beeldbank Amsterdam Stadsarchief.

Koffie binnenshuis
Ook thuis werd het werd steeds gebruikelijker koffie te drinken, vooral bij vrouwen uit de burgerij. Rond 1700 was dat nog erg prijzig, mede omdat exclusieve voorwerpen nodig waren als potten, kopjes, kannetjes en schoteltjes. Rond 1740 werd het echter ook bij de lagere klasse gebruikelijk, zowel in steden als op het platteland, schrijft Anne E. C. McCatns in ‘Porcelain for the Poor: The Material Culture of Tea and Coffee Consumption in Eighteenth-Century Amsterdam’. Zij onderzocht inventarissen in Amsterdam en vond bij beide groepen spullen in huis om koffie mee te zetten. Dat ging vaak op de manier waarop Turkse koffie nu nog wordt bereid: gebrande, gemalen koffiebonen werden in een pot met water gekookt. In de 19e eeuw werd in Frankrijk een drupmethode geïntroduceerd; vergelijkbaar met onze filterkoffie. In de jaren 30 van de 20e eeuw kwamen de Franse ‘cafetière’ en Italiaanse ‘moka’ op de markt.

Iedereen weet waar ze hun vorken in prikken: aardappels. Maar kijkt u eens waar de vrouw rechts mee bezig is. Ze schenkt koffie uit een kan in vier kopjes. ‘De aardappeleters’ van Vincent van Gogh verbeeldt een arm gezin op het Brabantse platteland, en inderdaad was koffie niet duur en exclusief meer, maar een volksdrank geworden.

Recept
In 1775 staat een recept voor ‘gebakken koffie’ in Vervolg op de Nieuwe, welervarene Utrechtse keuken-meid: uitzonderlijk vroeg. De keukenmeid maakt er een soort taart van, het klinkt helemaal niet verkeerd:

Gebakke Koffy, hoe te maken,
Men klopt 15 a 16 eyeren met een weinig zout klein, dan neemt men 10 a 12 lood Koffy en koekt dezelve in een mingelen zoete melk, met wat suiker en kaneel, vervolgens giet men ze door eene zeef en doet ‘er de eyeren by, vervolgens maakt men eene onderkorst en rand van deeg en doet daar de geklopte eyeren in, en laat in eene taartepan gaar bakken.

Recepten met koffie als ingrediënt worden pas echt gebruikelijk vanaf eind 19e eeuw. Vooral in vla en pudding is de smaak geliefd. Bijvoorbeeld de koffiepudding in Kook- en huishoudboek: met tal van recepten uit grootmoeders tijd, ook voor de inmaak en de slacht (9e druk 1960) van huishoudschoollerares Wilma Münch:

Koffiepudding
½ l room en ½ l melk of alleen melk
20 g gelatine (10 blaadjes)
150 g suiker
2 dl sterke koffie.
Zet een puddingvorm weg met koud water. Leg de gelatine in een bakje koud water. Breng de melk, room en suiker aan de kook. Knijp de gelatine uit en laat ze in de kokende vloeistof glijden; voeg dan de sterke koffie toe. Zet de pan in koud water en roer er nu en dan in. Doe ze, als ze dik wordt, in de omgespoelde vorm. Stort ze nu op een met koud water nat gemaakt bord of schaal. Geef er wafeltjes bij of ander droog gebak. Maak gelatinepuddingen liefst een halve dag vooraf, ze hebben lange tijd nodig om op te stijven.

Archeologie Magazine
Dit artikel verscheen eerder in Archeologie Magazine: het grootste Nederlandstalige publiekstijdschrift over archeologie.

Zes keer per jaar neemt Archeologie Magazine je op ontdekkingstocht naar archeologische vindplaatsen in binnen- en buitenland en vertelt boeiende, rijk geïllustreerde verhalen over opkomst, bloei en ondergang van eeuwenoude beschavingen.

Nu het eerste jaar + 2 cadeaus voor maar €19,95 bestel direct óf geef cadeau!

Het laatste nieuws op het gebied van archeologie vind je op www.archeologieonline.nl.

Bronmateriaal

Afbeelding bovenaan dit artikel: De Aardappeleters van Vincent van Gogh

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd