Ebola domineert de krantenkoppen niet meer, maar blijft dat zo?

Na twintig stille jaren in West-Afrika brak het ebolavirus in 2013 uit als nooit tevoren. Het duurde tot begin dit jaar dat de uitbraak eindelijk over was. We blikken terug. En vooruit, want kan dit nogmaals gebeuren?

Meliandou is een dorpje in Guinee, dicht bij de grens met Sierra Leone en Liberia. In december 2013 wordt een tweejarig jongetje uit het dorp, Emile, ernstig ziek. Niemand beseft op dat moment nog dat hij een infectie met ebolavirus heeft. Dit is het begin van een uitbraak die uiteindelijk een groot deel van West-Afrika zal treffen. Het jongetje steekt eerst zijn driejarig zusje aan, en ook zijn moeder, zijn grootmoeder en een vroedvrouw uit het dorp. Ze overlijden allemaal aan hun ziekte.

De verspreiding
Zonder de juiste bescherming is het riskant om voor patiënten met het ebolavirus te zorgen. Het virus zit in lichaamsvloeistoffen en de koortsachtige ziekte die het veroorzaakt, gaat gepaard met overgeven, diarree en vaak ook bloedingen. Werkers in de zorg lopen daarom een hoog risico om zelf geïnfecteerd te raken, vooral met de beperkte middelen die op het platteland in West-Afrika beschikbaar zijn. De traditionele uitvaart in de regio is ook riskant: aanwezigen nemen deel aan een lijkwassing die ze blootstelt aan het virus dat nog steeds in de overledene zit. Zo verspreidde het ebolavirus zich vanaf de dorpelingen uit Meliandou via ziekenhuizen en begrafenissen naar nabijgelegen dorpen en uiteindelijk over heel Guinee, Sierra Leone en Liberia (bekijk de animatie hieronder om te zien hoe dit gebeurde). Het duurde tot maart 2014 totdat iemand door had dat er een uitbraak van het ebolavirus gaande was. Tegen het einde van het jaar werden er wekelijks honderden nieuwe infecties gemeld en het zou tot begin 2016 duren voordat de epidemie volledig over was. Het was de grootste uitbraak van het ebolavirus ooit, met meer dan 28.000 infecties waaronder ruim 11.000 doden.


Deze animatie van Dr. Gytis Dudas laat zien hoe de uitbraak van 2013-2016 zich over West Afrika verspreidt. De provincies in Guinee, Sierra Leone en Liberia worden in groen, blauw en rood vertoond. De reconstructie is op basis van het genoom van het ebolavirus zoals dat in patiënten aangetroffen wordt.

Eerdere uitbraken
Eerdere uitbraken van het ebolavirus concentreerden zich vooral rondom het Kongobekken, het grootste regenwoudgebied van Afrika. In 1976 werden de eerste uitbraken vastgesteld in Zuid-Soedan en de Democratische Republiek Congo (toenmalig Zaïre). Het virus is er sindsdien meerdere malen opgedoken en heeft ook regelmatig in Gabon en Uganda uitbraken van de dodelijke ziekte veroorzaakt. Toen het ebolavirus in 2013 ineens in het Guineese dorpje verscheen, duizenden kilometers ten westen van het Kongobekken, leek het erop dat de ziekte zich had verspreid. Toch was het al twintig jaar eerder dat het virus voor het eerst in mensen in West-Afrika was opgemerkt.


Deze kaart geeft aan waar uitbraken van het ebolavirus opgemerkt zijn.

De eerste tekenen van het ebolavirus in West Afrika
Het Taï nationaal park is een beschermd stuk regenwoud in Ivoorkust, op enkele kilometers afstand van de grens met Liberia. Er leven veel zeldzame diersoorten in het park, waaronder chimpansees. Ze zijn net als mensen erg vatbaar voor het ebolavirus. Dat bleek wel toen een Zwitsers team van gedragsbiologen onder leiding van Christophe Boesch in 1994 massale sterfte in een groep chimpansees zag. De apen werden al jaren door het team van Boesch bestudeerd en ze waren net herstellende van een mysterieuze sterfte die twee jaar eerder al veel leden van de groep had getroffen.

Een chimpansee.
Een chimpansee.
Autopsie
Toen het team van Boesch opnieuw massale sterfte in de chimpansees zag, ondernam het een poging om uit te zoeken wat de dieren mankeerde. De onderzoekers deden autopsies op chimpanseekadavers om monsters te verzamelen. De chimpansees vertoonden bloedingen en orgaanschade die typisch zijn voor een ebolavirusinfectie en die diagnose werd met laboratoriumtests bevestigd. Het bleek achteraf een riskante onderneming om de chimpanseekadavers open te snijden, maar tijdens de autopsie droeg niemand maskers of een schort. Tijdens één van de autopsies waar door drie teamleden aan gewerkt werd, droegen twee van hen medische latex handschoenen, maar een Zwitserse gedragsbiologe droeg slechts huishoudhandschoenen. Ze werd enkele dagen later zo ziek dat ze naar een Zwitsers ziekenhuis getransporteerd moest worden, waar ze uiteindelijk herstelde. De vrouw bleek een infectie te hebben met hetzelfde ebolavirus als de chimpansees. Het virus staat nu bekend als Taï Forest Ebola Virus, vernoemd naar het nationale park. Het is een andere soort dan het virus van de uitbraak in 2013, en de Zwitserse gedragsbiologe is tot op de dag van vandaag de enige patiënt die ooit een infectie met dit soort ebolavirus heeft opgelopen. Het is overigens niet duidelijk of de huishoudhandschoenen van de ongelukkige Zwitserse het verschil maakten; misschien dat haar collega’s met medische handschoenen simpelweg de dans ontsprongen hebben. De huidige richtlijnen voor beschermende kleding zijn in elk geval veel strenger dan alleen het dragen van medische handschoenen. In het begin van de uitbraak in 2013 waren de richtlijnen zelfs een tikkeltje overdreven. De pakken die grafdelvers en werkers in de zorg moesten dragen waren veel te zwaar voor het klimaat in West Afrika. Ze konden amper een uur werk verzetten voordat ze om oververhitting te voorkomen moesten rusten. Later zijn ze lichtere pakken gaan dragen, die dezelfde bescherming boden.

Een twijfelachtige diagnose luidt een lange stilte in
Een jaar nadat de Zwitserse gedragsbiologe ziek werd, maakte de Wereldgezondheidsorganisatie melding van een tweede ebolavirusinfectie in Ivoorkust. Een Liberiaanse vluchteling met een koortsachtige ziekte werd vlak over de grens in Ivoorkust behandeld en zijn tests waren positief voor ebolavirus. Andere leden van zijn gezin in Liberia bleken ook ziek te zijn. Uit angst voor een nieuwe uitbraak van ebolavirus werden de patiënten in quarantaine gesteld. De Verenigde Naties uitte zorgen over de situatie in een persbericht en hoewel de mogelijkheid op een nieuwe uitbraak aanvankelijk ook in internationale media belicht werd, is er vandaag de dag niets over het lot van de Liberiaanse vluchteling en zijn gezin te vinden.

Onduidelijkheid
Volgens Tina Susman, die de gebeurtenissen destijds voor The Associated Press versloeg, werden patiënten onder behandeling van de Artsen Zonder Grenzen afgeschermd van de pers, waardoor nieuwe ontwikkelingen moeilijk te volgen waren. Volgens Pierre Rollin, hoofd van de Viral Special Pathogens Branch van het Amerikaanse Center of Disease Control and Prevention, bleek de test van de Liberiaanse vluchteling achteraf een onduidelijk resultaat te geven, en om die reden staat het niet vast dat de man en zijn gezin daadwerkelijk een infectie met ebolavirus hadden. Er zijn sindsdien geen uitbraken bekend van ebolavirus in West Afrika. Die stilte werd pas doorbroken toen Emile in 2013 ziek werd in Meliandou.

Het Guineese dorpje Meliandou. Foto: Amrai Coen.
Het Guineese dorpje Meliandou. Foto: Amrai Coen.

Is een nieuwe uitbraak mogelijk?
Door de uitbraak in de chimpansees in Ivoorkust blijkt wel dat het ebolavirus zich al lang voor 2013 in West-Afrika bevond. In een studie uit 1986 bleek tien procent van een groep Liberianen antilichamen tegen het ebolavirus in hun bloed te hebben; een sterk teken dat men er regelmatig aan het virus wordt blootgesteld. Toch weet niemand waar het virus zich precies schuilhoudt. Een uitbraak begint vaak door menselijk contact met wilde dieren en hoewel sommige vleermuizen en apen hoogst verdacht zijn, blijft het onduidelijk welke diersoorten het virus meedragen en mensen aansteken.

Het Afrikaanse regenwoud barst van het leven en dus onvermijdelijk ook van infectieziektes (wat dat betreft is het ebolavirus beslist niet de enige zorg in de regio). Het regenwoud strekt zich vanaf het Kongobekken dunnetjes uit tot aan West Afrika waar nog altijd nationale parken te vinden zijn, zoals het regenwoud waar Taï Forest Ebola Virus zijn thuis vond. Het was dus in 2013 zeker niet voor het eerst dat het ebolavirus zich in West-Afrika liet zien en het zal waarschijnlijk ook niet voor het laatst geweest zijn.

Joost Snijder is wetenschapper aan de University of Washington in Seattle, in de Verenigde Staten. Hij onderzoekt de moleculaire structuur van virussen met electronenmicroscopie en massaspectrometrie. Zijn werk aan het ebolavirus wordt door NWO en EMBO ondersteund. Hij schrijft regelmatig over virussen en wetenschap op zijn Engelstalig blog: www.uncoating.net (ook op twitter @uncoating).

Bronmateriaal

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd