Hoe Victoriaans was koningin Victoria nu echt?

De Brits koningin Victoria heeft het imago van gereserveerde seksloosheid. Maar was ze wel zo Victoriaans als we denken?

Decorum was alles in de betere klassen in de 19de eeuw, in Groot-Brittannië maar ook elders in Europa. In net gezelschap sprak men niet over het lichaam, zwangerschap of bevallen, laat staan over seks. Onbedekte damesenkels waren taboe – zelfs tafelpoten kregen kuis een kleed. Men had het niet over benen maar over ledematen. Elke associatie, hoe vaag of vergezocht ook, met de lagere regionen van het lichaam moest vermeden worden. Het moederschap was de ideale bestemming van een meisje, maar openlijke seksuele voorlichting hoorde niet tot de opvoeding. Dit preutse publieke gezicht van de 19de eeuw noemen we Victoriaans, naar de Britse koningin Victoria die het symbool van die tijd werd door haar lange regeerperiode – van 1837 tot 1901 zat ze op de troon.

“Onbedekte damesenkels waren taboe – zelfs tafelpoten kregen kuis een kleed”

Niet zo stijfjes
Historici zoals Peter Gay hebben laten zien dat het er in de Victoriaanse tijd echt niet zo stijfjes en vreugdeloos aan toe ging als de strenge etiquette van die periode wil doen geloven. Die reguleerde vooral de buitenkant. Het beeld van de gereserveerde Victorianen is deels ontstaan doordat begin 20ste eeuw kunstenaars en intellectuelen zich wilden afzetten tegen hun voorgangers en hen kwalificeerden als achterhaalde fatsoensrakkers en moraalridders. Al zette men in gezelschap graag een zondags gezicht op, dat betekent niet dat iedereen zich privé ook puriteins gedroeg. Bordelen, pornografie, vreemdgaan, zinnenprikkelende foto’s of ondeugende plaatjes met een hint van seks, maar ook mildere overtredingen van de officiële moraal, het bestond allemaal. Mannen hadden de meeste speelruimte, zolang ze maar discreet te werk gingen.

Victoria op vierjarige leeftijd. Een schilderij gemaakt door Stephen Poyntz Denning, via <a href=
Victoria op vierjarige leeftijd. Een schilderij gemaakt door Stephen Poyntz Denning, via Wikimedia Commons.
Naakte mannen
Maar ook lang niet alle vrouwen voldeden aan het seksloze ideaalbeeld van de maagd, madonna of moederkloek. Victoria was één van hen. Dit lijkt vreemd. Het gangbare beeld van Victoria past immers precies in het ouderwetse plaatje van het Victoriaanse tijdperk. We hebben de foto’s op ons netvlies van haar als matrone, sinds de vroege dood van haar man (en neef) Albert van Saksen-Coburg in 1861 stemmig en preuts in het zwart gekleed. Victoria was echter veel minder gereserveerd dan we denken, ook al stuurde ze volgens de overlevering haar dochters het huwelijk in met de raad zich de eerste nacht willoos over te geven en als afleiding maar aan het vaderland te denken: ‘Close your eyes and think of England’. Dit móet een apocrief verhaal zijn. De weerzin en het plichtsbesef die erin doorklinken, stoelden in elk geval niet op haar eigen ervaring. Als jonge koningin flirtte ze erop los met huwelijkskandidaten. Ze wist ruim voor haar bruidsnacht van de bloemetjes en de bijtjes, misschien via haar twaalf jaar oudere halfzuster Feodora, met wie ze heel intiem was. Onthullend is Victoria’s spottend-ongelovige reactie toen een doktersverklaring een ongetrouwde dame die zwanger leek, vrijpleitte van ongeoorloofd gedrag: ‘Maagd?… maar ze heeft een verdikking in de baarmoeder in de vorm van een baby.’

Albert en Victoria
Albert en Victoria trouwden in 1840. Het huwelijk was voorgekookt door hun beider oom Leopold, koning der Belgen, maar in tegenstelling tot veel vorstenparen voelden zij zich echt tot elkaar aangetrokken. Hun huwelijk ontwikkelde zich tot een politiek strijdtoneel. Albert probeerde beslissingen te beïnvloeden, Victoria wilde zelf aan het roer blijven. Ze worstelde met haar positie, zo liet ze blijken in haar brieven aan de even oude koningin Maria II van Portugal die met hetzelfde probleem zat: zij stonden als koningin boven hun man, maar beschouwden hem net als hun tijdgenoten wél als hoofd van het huishouden en de echtvereniging. Dit dilemma hinderde Victoria’s verliefdheid niet. Die begon en bleef vurig. De wittebroodsweken waren onstuimig – op haar aandringen. Ze betreurde het dat ze al zo snel in verwachting raakte want de onverdeelde aandacht van Albert vond ze ‘hemels’. Ze genoot van zijn mooie uiterlijk en keek graag toe als hij zich schoor, herinnerde zich in haar dagboek hun nachtelijk samenzijn en hoe opwindend hij haar de kousen aantrok.

Victoria, Albert en hun eerste kindje: Victoria, kortweg Vicky. Een schilderij van Edwin Landseer, via <a href=
Victoria, Albert en hun eerste kindje: Victoria, kortweg Vicky. Een schilderij van Edwin Landseer, via Wikimedia Commons.

Naakte mannen hoorden tot haar favoriete kunstonderwerpen. Ze tekende ze zelf, verzamelde ze en gaf ook zo’n torso aan Albert cadeau. Ze ging later stoere schaars geklede mannen bekijken op de Schotse Highland Games. Dat ze negen kinderen kregen, was een gevolg van hun liefdesleven, niet uit zorg om de continuïteit van de monarchie, en zeker niet omdat Victoria zo graag zwanger was of kinderen baarde. Daarvan had ze zelfs een diepe afkeer, blijkt uit haar openhartige brieven aan haar oudste dochter Vicky toen die zelf moeder werd. Hierin vergelijkt Victoria een barende vrouw met een werpende koe of hond. Dit zei ze niet in het openbaar. Aan haar hof was het lichaam volgens de etiquette een privékwestie. Als Victoria een kind verwachtte, werd dit anders dan nu niet gemeld aan de pers. De kranten berichtten pas over een nieuwe koninklijke baby als die in de wieg lag. Ze koos bij haar aantreden en zeker na haar huwelijk voor een onkreukbaar hofimago vanwege de vele verhoudingen en onwettige kinderen van haar directe (mannelijke) voorgangers, een losbandige levensstijl die niet goed viel bij het volk. (Dat oudste zoon Bertie, de latere koning Edward VII, zich als een playboy ontpopte, het bij voorkeur met wufte actrices aanlegde en voortdurend in schandalen verwikkeld raakte, was haar dan ook een doorn in het oog.)

Het Britse koningshuis herbergt nogal wat markante figuren. Wat denk je bijvoorbeeld van George III, waarvan een computer onlangs bevestigde dat hij een manielijder was.

Whisky
Na Alberts wegvallen bleef Victoria behoefte houden aan de nabijheid van een man. Dit werd John Brown, een buitenknecht op haar Schotse kasteel Balmoral. Tussen hen was absoluut geen sprake van de lichamelijke afstand die de etiquette gebood, maar het is onzeker of ze minnaars waren. A.N. Wilson wijst in zijn biografie Victoria. A Life (2014) op basis van uitvoerig nieuw archiefonderzoek allerlei verhalen dat Brown haar ‘dekhengst’ was als onbewezen roddel van de hand, maar suggereert wel dat het meer dan vriendschap was. Victoria’s gevoelens moeten we helaas reconstrueren uit haar gedrag. Haar dagboeken zijn na haar dood ingrijpend gecensureerd door haar dochter Beatrice, die de originelen vanaf 1840 verbrandde. Ook brieven waarin Brown voorkomt, zijn vernietigd door Victoria’s nageslacht. Victoria hield hoe dan ook zoveel van Brown dat ze zijn haarlok, een foto en een gouden trouwring van zijn moeder – aan Victoria’s vinger sinds Browns overlijden in 1883 – mee in haar graf wilde. Brown was van het type ruwe bolster blanke pit, aards en direct, een man met humor en hondentrouw die haar whisky leerde drinken. Heel anders dan de serieuze en matige Albert. John Brown werd gedurende twintig jaar Victoria’s vaste metgezel en boezemvriend, zeer tegen de zin van haar familie, het hofpersoneel en politici die een hekel hadden aan zijn ongepolijste gedrag. Zij zouden overigens, geheel conform de mores van de tijd, veel minder moeite gehad hebben met een weduwnaar-koning die het met een kamermeisje aanlegde.

Karim. Afbeelding: Rudolf Swoboda, via Wikimedia Commons.
Karim
Victoria was na Browns dood idolaat van een nieuwe assistent, de Indiase moslim Karim, die haar zinnetjes Urdu leerde, waaronder ‘Hou me stevig vast’. Hij werd in 1887 naar Londen gehaald om als exotische onderdaan haar gouden regeringsjubileum luister bij te zetten – Victoria was in 1876 tot keizerin van India uitgeroepen. Opnieuw is niet na te gaan wat zich tussen Victoria en Karim afspeelde want ook hún brieven zijn achteraf door zoon Bertie vernietigd. De wenkbrauwen werden uit gêne en ergernis weer hoog opgetrokken aan het hof en in de politiek. Men vond het onfatsoenlijk voor een koningin, zo’n innige band met iemand van lage komaf, en niet eens blank. Victoria’s solide imago was en is desondanks hardnekkig. Men zag haar immers bij openbare optredens altijd maar in die eerzame weduwendracht waarin ze veertig jaar heeft rondgelopen, met een steeds forsere taille.

Weggepoetst
Er is nog een reden waardoor we Victoria vereenzelvigen met de moraal die haar naam draagt. In haar boek Censoring Queen Victoria (2013) toont Yvonne Ward aan dat Victoria’s biografen heel lang geput hebben uit een beperkte selectie van haar woorden. Uit de latere dagboeken is de echte Victoria weggepoetst. Er zijn talloze brieven, maar die zijn verspreid over Europa of moeilijk toegankelijk in de Koninklijke Archieven. Dit leek geen groot probleem. In 1907 verscheen immers in opdracht van Bertie, inmiddels Victoria’s opvolger Edward VII, een uitvoerige selectie uit haar correspondentie tot 1861. Het beeld van Victoria in deze vaak geciteerde bundels is echter door zorgvuldig knippen en plakken het cliché van de Victoriaanse vrouw die zich laat leiden door mannen, politieke mentoren, maar vooral haar echtgenoot. Alberts overlijdensjaar is het logische eindpunt van de bundels, want daarna zou Victoria zich ontredderd en stuurloos zo veel mogelijk uit de politiek en het openbare leven hebben teruggetrokken. Precies zo wilde de nieuwe koning het. Edward gruwde bij de gedachte dat heel het land straks kon lezen over de escapades van zijn moeder, voor de buitenwacht nog altijd de belichaming van de rouw en hoe dan ook een vrouw, die niet geacht werd seksuele gevoelens te hebben. Ook zijn politieke reputatie was in het geding. Uit het archief blijkt dat Victoria correspondeerde met tal van buitenlandse adviseurs. Dit viel niet goed bij het parlement. Weg dus met die stroom brieven van oom Leopold. Bovendien ventileerde ze ongezouten meningen over allerlei vorsten en politici van landen waar Engeland mee samenwerkte. Die politiek gevoelige passages moesten allemaal geschrapt.

“Edward gruwde bij de gedachte dat heel het land straks kon lezen over de escapades van zijn moeder, een vrouw die niet geacht werd seksuele gevoelens te hebben”

De twee mannen die in Edwards opdracht de brieven selecteerden, hadden ook zo hun eigenaardigheden die de bundels en daarmee het beeld van Victoria beïnvloed hebben. Als homoseksuele oud-Etonscholieren konden ze zich weinig voorstellen bij de dilemma’s van een werkende moeder of bij het idee dat iemand raad vraagt aan een vrouw. Ze negeerden Victoria’s briefwisseling met vrouwen, maar juist daarin zijn haar innerlijke wereld en gevoelens te vinden. Op de bundels kunnen biografen dus niet afgaan. Historici die Victoria willen leren kennen, zullen naar het archief moeten.

Dit artikel is afkomstig uit het tijdschrift Geschiedenis Magazine
Geschiedenis Magazine biedt 8 x per jaar meeslepende geschiedenis uit betrouwbare bron. Goed verteld en rijk geïllustreerd. Benieuwd wat u van het komende nummer kunt verwachten? Kijk dan op www.isgeschiedenis.nl.

Bronmateriaal

De afbeelding bovenaan dit artikel laat koningin Victoria zien, geschilderd door Franz Xaver Winterhalter (via Wikimedia Commons).

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd