Willem Alexander als koning der Nederlanden. Een mannelijk gezicht – althans het gezicht van een man – als boegbeeld voor ons kikkerlandje. Straalt hij genoeg macht uit? Is hij dé leider die wij nodig hebben om de samenleving voort te trekken?
De laatste keer dat wij als ‘volk’ een koning hadden was in 1890. Het jaar van de uitvinding van de stomme film en het smeuïge broodbeleg pindakaas dat ons allen zo groot en sterk maakte. Plastic bestond nog niet en we konden pas vijf jaar op een normale hoogte fietsen door verschijning van de kettingaandrijving. De koning die tot 1890 aan de top van Nederland stond, was koning Willem III. Hiervoor was het Willem II en de monarchie begon met Willem I. Creatief met namen was de familie blijkbaar niet.
Symbolische leider
Een koning die als ultieme leider de hoogste machthebber van een land is, bestaat niet meer. Toch dienen we respect te tonen en eerbiedig te zijn voor onze vorsten in het koninklijk huis. Majesteitsschennis is immers nog steeds strafbaar. De één vindt het ouderwets, voor de ander is het traditie. Het begrip ‘koning’ kreeg na het veranderen van de grondwet in 1848 in ieder geval wel een andere betekenis. Een koning is een symbolische leider, een vertegenwoordiger van Nederland, dat zegt evolutionair psycholoog Mark van Vugt. Als hij denkt aan het begrip ‘koning’, denkt hij aan traditie en conservatisme in zekere mate, want de positie blijft, ondanks alle kritiek. “Ik denk dat we blij zijn dat we er één hebben,” zegt Van Vugt. “Maar het is niet de intelligentste, want hij is niet gekozen vanwege zijn kwaliteiten.”
Machtspositie
Normaalgesproken is een leider een leider omdat een groep voor hem kiest vanwege die kwaliteiten. Alleen dan kan een leider gezag hebben. Macht werkt niet meer. Dat zegt Mark van Vugt in zijn nieuwe boek ‘Gezag’. “Gezag is de oudste vorm van leiderschap en komt van nature voor. Iemand heeft iets te betekenen, is ergens goed in, weet ergens veel van af en is daarom voor de groep van waarde. Volgelingen volgen deze leider blindelings.” Macht daarentegen is niet de meest natuurlijke vorm. Iemand heeft een bepaalde macht ‘gekregen’ door het bijvoorbeeld te erven. Iemand met macht bent u min of meer verplicht te volgen; het moet. En daarom werkt macht niet meer. “Iemand heeft geen motivatie die leider te volgen. Zo’n machtsleider moet dan voortdurend zijn ‘volgers’ belonen of bestraffen.”
Willem-Alexander, zoon van koningin Beatrix
Een koning zoals Willem-Alexander weet vanaf zijn geboorte al dat hij koning wordt. Op een bepaald punt erft hij de functie van zijn moeder of vader. Op die manier krijgt hij de troon, en de macht, eigenlijk in zijn schoot geworpen. Wat de burger van hem vindt, doet er niet toe. Hij heeft de ‘buit’ al binnen en hoeft zijn kiezers niet te veroveren. Een tamelijk nieuwe vorm van leiderschap vertelt Van Vugt. “Het voordeel is dat er geen machtsstrijd ontstaat om de koning of koningin op te volgen. Bedreigingen worden opgelost en conflicten worden voorkomen.” Het gezag ontbreekt misschien, want de koning wordt niet gekozen.
Politieke bemoeienis
“Iemand mag wel koning zijn. Maar voor het ontlenen van gezag is dit een fragiele basis,” vertelt Van Vugt. Het volk kiest hem niet vanwege zijn politieke kwaliteiten. “En mensen willen niet dat een koning zich bemoeit met dingen waar hij geen verstand van heeft.” Willem-Alexander is koning van een constitutionele monarchie en dat betekent dan ook: geen politieke bemoeienis. “Bemoeit een koning zich toch met politieke zaken, dan roept hij kritiek over zichzelf uit,” zegt de evolutionair psycholoog. Waarschijnlijk is de constitutionele monarchie de enige manier om het koningshuis nog in stand te houden. Het brein laat mensen namelijk een leider volgen die wél gezag heeft. Een koning heeft dit níet.
Nederlandse tribe
Willem-Alexander heeft dus géén gezag en mag zich niet bemoeien met de politiek. Waarom kijken mensen dan toch tegen hem op? Hij heeft gezag gebaseerd op symbolische macht, legt Van Vugt uit. “Mensen accepteren een koning omdat die de normen en waarden van de Nederlandse ‘tribe’ vertegenwoordigt; dus alles waar Nederland voor staat.” Wij, het volk, zijn Willem-Alexanders stam die hij moet leiden. Symbolisch of niet, hij dient Nederland, begrijpt en dient het volk.
Leiderskenmerken
Om het volk te kunnen vertegenwoordigen, zal Willem-Alexander zich toch als leider op moeten stellen. Van Vugt vindt dat hij wel wat kenmerken heeft van een leider. Maar omdat hij niet gekozen is, is dit minder interessant omdat we hem niet écht volgen. “Het belangrijkste voor een symbolische leider is dat hij relationele kwaliteiten heeft, redelijk toegankelijk is en niet verheven. Willem-Alexander lijkt me wat dat betreft wel een goede nieuwe koning,” zegt Van Vugt. Omdat zijn bijdrage met name ceremonieel is, moet hij volgens Van Vugt de boel een beetje bij elkaar houden. Wat kan de nieuwe koning doen om een koning te zijn waar het volk achterstaat en die dus toch op een bepaalde manier ‘gevolgd’ wordt? “Zorg dragen voor het behoud van de Nederlandse tradities,” zegt Van Vugt. “Dan krijgt hij volgers.”
Tegen de vorst opkijken
Kan Willem-Alexander die volgers krijgen in de samenleving van nu? Mark van Vugt gelooft van wel. “In snel veranderende tijden willen we steeds jongere leiders die zich kunnen identificeren met de samenleving en dat betekent dat dat makkelijker gaat voor een 46-jarige dan 75-jarige koning of koningin.” Of we nog wel tegen een koning opkijken zoals we tegen een koning op zouden moeten kijken kan de evolutionair psycholoog moeilijk zeggen. “Aan de ene kant heeft een koning toch op een manier status. Hij wordt geassocieerd met bijhorende tradities zoals feestdagen, rijkdom en er is een afstand tussen koning en burger waardoor je er tegen opkijkt. Aan de andere kant kan een koning zich geen enkele misstap veroorloven, want dan wordt hij hard met kritiek aangepakt.”
Leiderschapsmodel van Spisak
Hoe gaat Willem-Alexander het dan doen als koning? Straalt hij genoeg uit om het beste uit iedere burger te halen? Kan hij gezag krijgen? Brian Spisak bedacht in 2011 een model waarmee leiderschap te voorspellen is. Eigenlijk is het model bedoeld als voorspeller van leiders uit democratische verkiezingen. Er zijn dus geen wetenschappelijke data die suggereren hoe Willem-Alexander non-verbaal gezien wordt door bijvoorbeeld zijn gezichtsvorm. “Een aspect dat voorspelt of een leider gesteund zal worden, is een combinatie van volgerperceptie van de situatie en of de leider matcht met dit prototype. Wanneer volgers de omgeving bijvoorbeeld als dreigend ervaren door een buitengroep, neigen ze met hun voorkeur meer naar mannelijkheid en dominante leidertypes. Wanneer de vastgestelde leider in de ogen van de volgers niet matcht met de situatie, kan het dat volgers niet volledig vertrouwen op de leiders aanwijzingen. Ze kunnen simpelweg niet zo hard proberen de beste volgeling te zijn die ze zouden kunnen zijn.”
Vooralsnog heeft Nederland geen ‘indringers’. Een dominante, imposante leider is dus niet vereist. Matcht het vriendelijke gezicht van Willem-Alexander dat het volk ziet dan wel goed met ons benodigde prototype leider? Doet hij er dus eigenlijk goed aan om zich als vredestichter te presenteren omdat dit tevens geloofwaardiger is bij zijn vriendelijke gezicht? “Als zijn gezicht gezien wordt als relatief meer vrouwelijk ten opzichte van andere mannen, dan is het antwoord ja. Ons eerdere onderzoek suggereert dat mensen zo’n gezicht meer associëren met vredestichtend en empathisch leiderschapsgedrag. Maar we hebben totaal geen data over Willem-Alexanders gezichtssignalen,” benadrukt Spisak nog een keer. Geen hard bewijs dus over hoe Nederlanders de nieuwe koning zullen ontvangen. Wat wel zeker is, is dat een koning niet perse mannelijk en dominant hoeft te zijn. “In staat zijn om vrede te stichten wanneer anderen wellicht willen vechten en sociale banden in moeilijke situaties behouden is een gerenommeerde vaardigheid die ook macht en respect wint.” Kortom: Willem-Alexander, koning der Nederlanden, zoon van Beatrix, die redt het wel.