Komende eeuw verdwijnen 6000 van de 7000 talen

Naar schatting verdwijnt er gemiddeld elke twee weken een taal en daarmee een schat aan informatie.

Linguïst Eithne Carlin, verbonden aan de Universiteit Leiden, doet al zo’n twintig jaar onderzoek in Suriname. In die periode zag ze in het land zeker twee talen verdwijnen. “Akuriyo, een Caribische taal en Mawayana, een Arawaktaal,” zo vertelt ze aan Scientias.nl. “En nog eens twee andere talen dreigen binnenkort te verdwijnen: Tunayana-Katwena – eveneens een Caribische taal – en de Arawaktaal Lokono. En weer een andere taal in Suriname – Kari’na – wordt ernstig bedreigd.”

6000 stervende talen
En niet alleen in Suriname komt de ene na de andere taal in het gedrang. Het is een wereldwijd probleem. Op dit moment worden er op onze planeet zo’n 7000 talen gesproken. Maar liefst 6000 daarvan dreigen volgens deskundigen de komende eeuw te verdwijnen. “Het is een schatting,” stelt Carlin. “Maar alles wijst erop dat deze zeer dicht bij de werkelijkheid in de buurt komt. Gezegd wordt dat er elke twee weken een taal verdwijnt en ik heb geen reden om aan te nemen dat dat niet klopt.”

Zuid-Amerika
Elk continent heeft met verdwijnende talen te maken, maar het ene continent wordt wel harder getroffen dan het andere. Zo treffen we bijvoorbeeld veel stervende talen aan in Zuid-Amerika, het continent waar ook Suriname deel van uitmaakt. “Verschillende inheemse talen worden ernstig bedreigd,” vertelt Carlin. Als voorbeeld haalt ze Brazilië aan. In het land worden tussen de 160 en 180 inheemse talen gesproken. “Maar met uitzondering van twee of drie talen worden deze talen door minder dan 10.000 mensen gesproken en het grootste deel van deze talen heeft nauwelijks 100 sprekers. Hoewel het aantal mensen dat de taal spreekt niet altijd een goede indicatie geeft van de vitaliteit van een taal, zullen vele van deze talen uiteindelijk verdwijnen.”

Kolonisatie
Van de duizenden talen die de komende eeuw zullen verdwijnen, worden de meeste gesproken door inheemse volken. “De belangrijkste reden (van de verdwijning van deze talen, red.) is de kolonisatie en neo-kolonisatie en de daarmee gepaard gaande psychologische en sociaal-economische onmacht waar inheemse volkeren al eeuwen mee te maken hebben en de voortdurende gewelddadige ongelijkheid die alomtegenwoordig is in voormalige (westerse) koloniën,” aldus Carlin. Zo worden inheemse talen vaak niet erkend door de centrale overheid en wordt het inheemse volken vaak verboden om in de eigen taal te onderwijzen. “Inheemse talen worden ook geassocieerd met de lage sociaal-economische status van hun sprekers,” vertelt Carlin. Vandaar dat veel ouders er bewust voor kiezen om hun kinderen de inheemse taal niet te leren. “Zij (de ouders, red.) leven al lang met discriminatie en marginalisatie en willen dat hun kinderen bedreven zijn in de nationale taal om hun kansen op het vinden van een baan te vergroten.” We zien dat bijvoorbeeld gebeuren in de Guyana’s – Guyana, Frans-Guyana en Suriname, waar alle inheemse talen met uitsterven worden bedreigd. “De meeste inheemse talen leggen het af tegen de nationale talen: Engels, Frans en Nederlands.”

Onderdrukking
Het verdwijnen van talen is niets nieuws: linguïsten zien het zelfs als een natuurlijk proces. “Talen veranderen en sprekers stappen onder bepaalde omstandigheden over op andere talen, bijvoorbeeld wanneer sprekers van verschillende talen samenkomen, hetzelfde leefgebied delen en één van de talen dominant wordt,” vertelt Carlin. Grote vraag is of je in zo’n natuurlijk proces moet ingrijpen. Moet je proberen talen van de ondergang te redden? Linguïsten zijn verdeeld. Nog lastiger wordt het als je echt kritisch gaat kijken naar de talen die nu dreigen te verdwijnen: is hun verdwijning wel het resultaat van een natuurlijk proces? Carlin vindt van niet. “Wat we nu wereldwijd zien gebeuren is het directe resultaat van de Europese kolonisatie en dus niet het resultaat van een natuurlijk proces. Het reflecteert een ongelijkheid in macht en dominantie waarbij groepen mensen onder de voet worden gelopen door (buitenlandse) politieke machten, hun land en de grondstoffen die het herbergt, kwijtraken.” Wanneer we het hebben over bedreigde talen, gaat het volgens Carlin dan ook niet alleen over talen die we dreigen kwijt te raken, maar over een veel groter onderliggend probleem: onderdrukking van inheemse culturen. “Het betekent dat het opnieuw leven inblazen van talen niet alleen gaat over talen, maar ook over het terugvorderen van de zelfbeschikking en de vrijheid om je culturele tradities te handhaven en recht hebben op je eigen gebied en de grondstoffen die daarop te vinden zijn.”

Documenteren
Maar hoe red je een taal en daarmee de onderliggende cultuur en de eigenwaarde van een inheems volk dat onder druk staat? “Wij – dat wil zeggen: linguïsten en andere wetenschappers – kunnen een taal niet redden, alleen de sprekers zelf kunnen dat doen,” vertelt Carlin. Maar wanneer sprekers van een bedreigde taal besloten hebben dat ze hun taal willen redden. kunnen onderzoekers wel helpen. “De Tunayana-Katwena en de Mawayana (we noemden ze aan het begin van dit artikel al, red.) zijn niet geïnteresseerd in het revitaliseren van hun voormalige taal, maar ze maakten zich wel zorgen dat de taal zonder een spoor achter te laten, zou verdwijnen. Dus werkten ze met mij en mijn studenten samen om de orale tradities te documenteren, zodat jongere generaties geschreven documenten hebben over de helden uit hun cultuur en de tradities,” vertelt Carlin. “Maar al te vaak vergeten we dat een taal meer is dan klanken of woorden die op een bepaalde manier worden samengeregen. Een taal is een bewaarplaats van kennis over de wereld, bezien vanuit een bepaald perspectief en kan ons dus veel leren. Dus als een taal verdwijnt, verdwijnt een enorme hoeveelheid kennis over de wereld ook.”
Helaas zijn veel inheemse volken simpelweg niet in staat om hun taal nieuw leven in te blazen of in ieder geval te documenteren voor het nageslacht. “Er is een gebrek aan steun, zowel financieel als anderszins en er zijn te weinig inheemse wetenschappers,” vertelt Carlin. En als er al wetenschappers zijn die een inheemse taal kunnen onderwijzen, dan doen ze dat vaak door een westerse bril.

Of een taal uiteindelijk gered wordt, is dus sterk afhankelijk van de middelen van de sprekers. Maar nog belangrijker is of de sprekers hun taal wel willen redden. “Voor sommigen is een taal een integraal onderdeel van hun identiteit waar ze echt niet zonder willen leven, voor anderen ligt dat anders. Vaak wordt een taal als een integraal onderdeel van de identiteit gezien als mensen onderdrukt worden en geen zelfbeschikking hebben. In het geval van de Mawayana en Tunayana-Katwena is dat niet het geval, omdat zij zijn overgestapt op een andere inheemse taal – Trio – en ze niet onderdrukt worden door de Trio. Dus de sociaal-economische situatie dicteert vaak of een taal nieuw leven in wordt geblazen of niet.” Carlin zag het natuurlijk liever anders. “Vanuit het oogpunt van een linguïst is elke taal het redden waard. Maar we hebben de middelen niet om elke taal op de aarde te documenteren.” En dus richten linguïsten zich noodgedwongen op de talen die het meest bijzonder zijn. Het betekent helaas dat we een groot deel van de talen die de komende eeuw verloren gaan voorgoed kwijt zullen raken.