Voorgeschreven medicijnen vinden geregeld hun weg naar het milieu. Maar wat brengen ze daar eigenlijk teweeg?
Wetenschappers waarschuwen steeds vaker dat medicijnresten in de natuur terecht kunnen komen. Met name rivieren lijken een afvalput. Maar wat gebeurt er eigenlijk nadat deze resten met het water zijn vermengd? Veel studies proberen op dit moment uit te zoeken wat het effect van het verontreinigende water precies is op alle organismes – van bacteriën en algen tot vissen – die zich in deze wateren ophouden.
Medicijnen
Meerdere studies hebben uitgewezen dat allerlei soorten medicijnresten hun weg naar het water weten te vinden. Eerder dit jaar bleek bijvoorbeeld dat heel wat rivieren ernstig bevuild zijn met hoge concentraties antibiotica. Dit medicijn lekt voornamelijk rond waterzuiveringsinstallaties en stortplaatsen van rioleringen in het water. Op veel plekken worden bovendien de toegestane veiligheidslimieten ruimschoots overschreden. In een rivier in Bangladesh was de concentratie metronidazol – dat wordt voorgeschreven bij infecties van het maagdarmkanaal – bijvoorbeeld een slordige 300 keer te hoog. Maar het blijft niet alleen bij antibiotica. “Ook medicijnen zoals antidepressiva, ontstekingsremmers, antischimmel medicatie, medicijnen voor diabetes, pijnstillers, antihistaminica en anti-epileptica komen in het water terecht,” somt onderzoeker Alistair Boxall desgevraagd aan Scientias.nl op.
Vervuilde rivieren
Het betekent dat een heleboel rivieren op aarde ontstellend vervuild zijn. En niet alleen met medicijnresten in Azië. “Het WWF heeft onlangs een rapport gepubliceerd waarin ze stellen dat een groot deel van de Britse rivieren niet van goede kwaliteit zijn,” vertelt Boxall. De rivieren blijken in grote mate illegale drugs, pesticiden en chemicaliën te bevatten. En deze komen zo ook terecht in de dieren die in deze wateren leven. Zo troffen onderzoekers cocaïne en andere illegale verdovende middelen – zoals ketamine – , pesticiden en farmaceutische producten aan in kleine zoetwatergarnaaltjes die in de rivieren vertoeven.
Escitalopram
Steeds vaker proberen onderzoekers het effect van al deze verontreinigde stoffen op organismes die in het water leven in kaart te brengen. Dat is echter nog niet zo gemakkelijk. Soms kan een stof namelijk enorm schadelijk zijn voor de ene soort, terwijl een ander dier er nauwelijks iets van merkt. Ook kunnen mannetjes en vrouwtjes van dezelfde soort heel verschillend op medicijnresten reageren. Daar kwamen onderzoekers achter toen ze het effect van het middel escitalopram – een antidepressivum – op zebravissen maten. Uit de studie blijkt dat de eetlust van vissen verminderde en ze minder actief naar eten zochten. Maar opvallend genoeg bleek dit remmende effect van het medicijn meer uitgesproken te zijn bij de mannetjes dan bij de vrouwtjes. “We weten niet precies waar dit verschil door komt,” zegt onderzoeker Erik Baatrup tegen Scientias.nl. “Vrouwtjes waren meer getroffen in hun algehele zwemgedrag, terwijl de mannetjes zichtbaar minder aten.” De implicaties hiervan zijn volgens de onderzoeker tekenend. “Het is verontrustend dat deze medicijnen vitale levensprocessen in waterdieren verstoren.”
Antibiotica
Terug naar de antibiotica. Want dat dit medicijn zich in grote mate ophoudt in rivieren is één ding. Maar wat zijn hiervan precies de gevolgen? “Veel antibiotica blijken zeer giftig te zijn voor blauwalgen,” vertelt Boxall desgevraagd. “Dit komt doordat deze algen de receptor bevatten waarop het antibioticum zich richt. Er zijn ook studies die suggereren dat deze moleculen de ontkieming en groei van planten kunnen beïnvloeden.” Onderzoekers van de Wageningen Universiteit brachten aan het begin van dit jaar een studie uit waarin ze de risico’s van het antibioticum ciprofloxacine en carbamazepine – een medicijn tegen o.a. epilepsie – in kaart brachten. Voor de twee middelen waren de milieurisico’s in 2015 wel tien tot twintig keer hoger dan in 1995 (zie kaart hieronder). “De concentraties van het antibioticum zijn schadelijk voor de bacteriën in het water, die op hun beurt een belangrijke rol spelen in allerlei voedselkringlopen,” zegt Rik Oldenkamp, eerste auteur van de studie. “Daarnaast kunnen antibiotica ook een negatieve invloed hebben op de effectiviteit van bacteriënkolonies die gebruikt worden in waterzuivering.” En dat brengt ons tot het onderwerp van antibioticaresistentie. Dit staat al enige jaren hoog op de agenda van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. “Er is op dit moment nog weinig bekend over de rol die het milieu in dit probleem speelt, hoewel deze wel van essentieel belang is,” betoogt Oldenkamp. “Mensen worden immers ook blootgesteld aan bacteriën via afvalwaterzuivering, rivieren en meren.”
Andere effecten
Hoewel we nu nog niet weten of er ook effecten zijn op mensen, weten we wel dat medicijnresten die in het water terecht zijn gekomen het gedrag van vissen veranderen. Eerder al constateerden onderzoekers dat de antidepressivum serotonine het territoriale gedrag van koraalvissen verminderd. Ook heeft het een zichtbaar effect op de motoriek en agressie van Siamese kempvissen. Opvallend genoeg maken benzodiazepinen die voorgeschreven worden bij angststoornissen bij mensen, vissen juist agressiever. “Bovendien weten we dat het actieve ingrediënt in de anticonceptiepil de seksuele kenmerken van mannelijke vissen kan aantasten,” vertelt Boxall. “Maar vooral voor antidepressiva is er steeds meer bewijs dat – zelfs toegestane concentraties – het gedrag van vissen, ongewervelde dieren en vogels beïnvloeden. Dit kan de gezondheid van hele populaties aantasten.” Onderzoekers kwamen erachter dat zelfs een lage dosis van bepaalde medicijnen, of concentraties die in water toegestaan zijn, toch over langere termijn gevolgen kunnen hebben. Tevens is het goed mogelijk dat medicijnresten zich steeds hoger in de voedselketen ophopen. De dieren die zich bovenaan de voedselketen bevinden hebben bijvoorbeeld de meeste kans om een hele apotheek aan medicijnen binnen te krijgen. Op dit moment kennen we het effect hiervan nog niet. Toekomstige studies zouden moeten uitwijzen of en hoe geneesmiddelen ook hele ecosystemen verstoren.
Wat te doen?
Het klinkt allemaal niet echt prettig. En daarom rijst de vraag of er ook iets aan te doen valt. “Dat is erg situatie-specifiek,” zegt Boxall. Maar er is zeker een oplossing. “In laag- tot gemiddelde inkomenslanden – waar zich doorgaans de meest vervuilde locaties bevinden – moeten we vooral investeren in zuiveringsinstallaties en stortplaatsen,” vindt hij. “In Europa zijn er ook een aantal opties, zoals het toevoegen van een derde zuivering aan afvalwaterzuiveringsinstallaties. Ook zou het helpen als mensen medicijnen die ze niet meer gebruiken ergens kunnen inleveren. Ten slotte is er steeds meer belangstelling om meer milieuvriendelijkere medicijnen te ontwikkelen.” Het is volgens de onderzoeker belangrijk dat we de door ons vervuilde rivieren hoger op de agenda plaatsen. “Als we niets doen zullen onze rivieren uiteindelijk steeds verder vervuilen,” zegt hij. “Dan zal het wereldwijd een groot probleem blijven.”
Boxall is op dit moment alweer bezig met een volgende studie naar watervervuiling. Hoewel het team nog bezig is om de gegevens te verwerken, licht hij alvast een klein tipje van de sluier. “We zien dat in landen waar de meeste vervuiling plaatsvindt de verscheidenheid aan medicijnen kleiner is,” zegt Boxall. “Landen met minder vervuiling hebben juist een grotere verscheidenheid. We denken dat dit te maken heeft met het feit dat in hogere inkomenslanden mensen betere toegang hebben tot een veel breder scala aan behandelingen en bovendien ook betere afvalzuiveringsinstallaties hebben. Ook valt ons op dat de soorten medicijnen die we detecteren verschillen per land. We denken daarom dat dit een weerspiegeling is van de belangrijkste gezondheidsproblemen in een bepaald gebied.”
