Er is steeds meer bewijs dat muziek een pijnstillend effect kan hebben tijdens operaties. Maar hoe werkt het? En waar moet je dan naar luisteren?
“Hoeveel weegt u zei u? En naar welke muziek luistert u het liefst? De anesthesioloog tuurt op zijn scherm. “Hmm, die is 120 beats per minuut. Heeft u niet iets met zestig of zeventig? Dat scheelt al snel zo’n 3 milligram etomidaat. En anders zou ik de 5e pianosonate van Mozart in G majeur nemen, die doet het altijd goed”.
Nee, dit is geen scene uit een komedie of een sciencefictionfilm. En ze benadert de realiteit meer dan je denkt. Want op de operatietafel van professor Hans Jeekel ontkom je er niet aan. Bij Jeekel, hoogleraar chirurgie op het Erasmus MC, staat de muziek tijdens het opereren al zo lang aan als hij zich kan heugen. In eerste instantie gewoon omdat hij graag naar muziek luistert als hij aan het werk is. Totdat Jeekel zich op een dag afvroeg of die muziek misschien ook een effect had op zijn patiënten. “Ik had er wel eens wat over gelezen, maar in Nederland werd dit nog niet systematisch onderzocht.” Een jaar of vijf en vele studies later hebben Jeekel en zijn collega-onderzoekers sterke aanwijzingen voor een effect van muziek op de pijnbeleving van patiënten.
De toepassing van muziek in de geneeskunde is al zo oud als de weg naar Rome. Sterker nog, de oude Grieken vermoedden 3000 jaar geleden al een verband. Volgens Aristoteles kon je met muziek geesteszieken (mensen met een psychische beperking) tot bedaren brengen en volgens de Griekse overlevering zou muziek helpen tegen zenuwpijn. Muziek en gezondheid waren in de Griekse mythologie dan ook het domein van één god. Maar ook buiten Europa is muziek onlosmakelijk verbonden met ons geestelijke en fysieke welzijn. De Tibetanen zweren al duizenden jaren bij de geneeskrachtige kwaliteiten van de trillingen van klankschalen, waarmee ze blokkades in het lichaam opheffen. En de schilderingen van de sjamanen in de eeuwenoude Mexicaanse tempels verraden de rol van muziek bij genezingsrituelen.
Minder pijn en minder bang
Niks nieuws onder de zon dus, maar wel nieuw is het wetenschappelijke bewijs. Zoals dat van het onderzoek van Claudius Conrad, chirurg op de prestigieuze Harvard Medical School, die samen met onderzoekers van de Universiteit van München ontdekte dat terminale patiënten minder medicatie nodig hadden toen ze een uur naar sonates van Mozart luisterden. En dat van de onderzoekers van de Universiteit van Alberta die bij een onderzoek met 42 kinderen een soortgelijk effect vonden: de kinderen die bij het inbrengen van een infuus naar kalmerende muziek luisterden, hadden minder pijn én waren minder angstig dan de kinderen die bij deze handeling niet naar muziek luisterden. En het infuus bleek in de ‘muziekgroep’ ook nog eens makkelijker te verwijderen.
Voel je minder pijn met de zalvende klanken van Beethoven dan met de opzwepende beats van Miley Cyrus? De Nederlandse muziekwetenschapper Henk-Jan Honing denkt van niet. Het is volgens hem vooral belangrijk dat je luistert naar je lievelingsmuziek. Vanwege de herkenning, de vertrouwdheid met iets uit je eigen omgeving.
Ook Erik Scherder, die tientallen studies over het effect van muziek op het brein bestudeerde, denkt dat het belangrijk is je favoriete stukken mee te nemen. Genieten van muziek heeft volgens hem te maken met het inlossen van verwachtingen. Je brein verlangt naar wat komen gaat en dan ineens is daar die heerlijke dosis dopamine. Hoe beter je de muziek kent, hoe sterker het effect.
Strenge criteria
Maar op basis van een paar onderzoeken de conclusie trekken dat iets werkt, dat is in de wetenschap een doodzonde. Arts en onderzoeker Rosalie Kühlmann van het Erasmus MC, die op het effect van muziek op de beleving van angst en pijn promoveert, analyseerde daarom alle onderzoeken over dit onderwerp. Voorwaarde was dat ze voldeden aan de strengste wetenschappelijke criteria, wat onder meer betekende dat de onderzoekspopulatie groot genoeg moest zijn en dat er altijd een vergelijking moest zijn met patiënten die niet aan muziek waren blootgesteld. Haar analyse bevestigde waar ze op hoopte: muziek heeft een positief effect op zowel de beleving van pijn als op die van angst. Op een schaal van 1 tot 10 ervoer de ‘muziekgroep’ gemiddeld 1 punt (dus 10%) minder pijn en bij angst was dit verschil nog groter: de groep die naar muziek had geluisterd scoorde 2,3 punten, bijna 25% dus.
Opereren op de maat
Mooie resultaten, die Kühlmann ook wel bij haar eigen patiënten wilde zien. In een ziekenhuis observeerde ze met haar onderzoeksgroep videobeelden van 195 jonge patiënten vlak vóór en na een operatie. Met een zogeheten comfortschaal (die loopt van 6-30, waarbij 30 staat voor extreem veel onrust) bepaalden de onderzoekers de pijn- en stressniveaus van de patiënt op verschillende momenten rond de operatie. Wat bleek: onrustige patiënten die vóór en tijdens de operatie naar muziek luisterden, hadden na de operatie lagere comfortscores dan patiënten die geen muziek te horen kregen. Kühlmann denkt dat dit te maken heeft met hoe een patiënt de operatie ingaat. “De mate van angst vóór een operatie kan invloed hebben op de onrust en pijn na de operatie.”
Muziek kan helpen bij de bestrijding van pijn, maar kan het ook helpen genezen? Volgens hoogleraar neurologie Erik Scherder zijn er voorbeelden bekend van mensen die niet spraken, maar dit na contact met muziek wel deden. En van mensen waarvan de rechter hersenhelft na een herseninfarct in het linker (taal)gebied de taalfunctie overnam. Muziek lijkt daarmee bepaalde herstellende gaven te hebben. Dit heeft te maken met het vermogen van de hersenen om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Hersengebieden die samenwerken, gaan verbintenissen aan en kunnen zelfs taken van elkaar overnemen. En omdat muziek veel verschillende neuronen in ons brein laat samenwerken is het daar het middel bij uitstek voor. Scherder vermoedt zelfs dat blootstelling aan muziek vanaf de jeugd onze aftakeling kan remmen, omdat we daarmee een cognitieve reserve opbouwen die ons op latere leeftijd behoedt voor ouderdomsziekten als Alzheimer.
Neurotransmitters
Dus alles wijst er op dat je minder pijn voelt als er een muziekje aanstaat in de behandelkamer. Maar hoe komt dat dan? Claudius Conrad van de Harvard Medical School vermoedt dat het te maken heeft met onze hartslag. Zijn theorie: je hart neemt het aantal beats per minuut van de muziek aan (bijvoorbeeld 60), wat de productie van bepaalde hormonen en neurotransmitters beïnvloedt die je kalm of euforisch maken. Ook Kühlmann denkt aan een dergelijk mechanisme. “Muziek heeft een kalmerende werking die verband houdt met de aanwezigheid van cortisol, het lichaamseigen stresshormoon. En als we ergens van genieten maken we lichaamseigen geluksstoffen aan, zoals dopamine en endorfine, waarvan bekend is dat ze ook een pijnstillende werking kunnen hebben.
Bloedanalyses en brainscans
Inmiddels is er al wat bewijs verzameld voor deze ‘neurotransmitters-theorie’. Zoals door onderzoekers van de McGill Universiteit in Montreal, die in het bloed van patiënten die naar muziek luisterden naast de antistof immunoglobuline A, een stijging van de productie van afweercellen en een verlaging van de cortisolspiegels ontdekten. En uit onderzoek met MRI-scans bleek bij het luisteren naar muziek veel activiteit in de amygdala, het beloning- en strafcentrum in de hersenen en een onderdeel van het limbisch systeem. Hierin wordt vooral ons gevoelsleven geregeld en dus bepaald of we bang, verdrietig, opgewonden of blij zijn.
– Muziek kan kalmeren, maar ook het tegengestelde effect hebben en stress en angst oproepen. In in Guantanamo Bay was het bijvoorbeeld een heel effectieve martelmethode.
– Wanneer we naar muziek luisteren geeft dat veel activiteit in onze primitieve hersenen, ook wel eens het reptielenbrein of de amygdala genoemd.
– Muziek uit de jeugd doet dementiepatiënten vaak helemaal opleven. De verklaring: ons muzikale geheugen wordt in de eerste levensjaren aangelegd en blijft het langst intact.
Praktische problemen
Maar de onderzoeken liggen niet voor het oprapen. Je trekt niet zomaar een blik patiënten open en niet iedereen wil proefkonijn zijn. Ook loop je soms tegen problemen aan, zoals Kühlmann onlangs gebeurde toen de kinderen in haar onderzoekspopulatie onvoldoende speeksel hadden omdat ze nuchter moesten zijn voor de operatie. Kühlmann: “Bij kinderen moet je snel en makkelijk kunnen handelen, als dat niet lukt dan houdt het op. Je kan ze niet dwingen om mee te werken”.
Ratten
Ratten – die in genetisch opzicht veel op mensen lijken – vormen dan een praktisch alternatief. Het effect van muziek op stress en pijn van ratten is dan ook al veelvuldig onderzocht. In één van deze onderzoeken doorloopt de ene groep ratten een doolhof in combinatie met muziek, de andere groep doorloopt het doolhof zonder muziek. Het resultaat: de hartslag, bloeddruk en de cortisolwaarden van de ratten die naar muziek luisterden waren lager dan van de groep die niets hoorde. Volgens Kühlmann is dit nog maar één stukje van de puzzel. “Het gaat waarschijnlijk om veel meer processen in ons lichaam die ook nog eens op elkaar ingrijpen.”
Toekomst
Om hierover meer te weten te komen is volgens Jeekel en Kühlmann meer onderzoek nodig, ook bij mensen. Onder toeziend oog van professor Jeekel werkt Kühlmann daarom nu aan een onderzoek bij prematuur geboren baby’s. “Omdat de hersenen van deze baby’s nog volop in ontwikkeling zijn kunnen we hier heel veel informatie uithalen. We gebruiken daarbij een nieuwe vorm van ultrasound die ons inzicht geeft in de groei van de hersenen.” En er staan nog meer onderzoeken op de planning. Operaties van patiënten met heupfracturen, van baby’tjes met een trechterborst, bij al deze patiënten gaan Jeekel, Kühlmann en hun collega’s onderzoeken of muziek helpt tegen de pijn. Kühlmann: “Zodat we straks niet alleen weten dát het werkt, maar ook beter hóe. Voor de toepassing van muziek in de operatiekamer hoeven we daarop volgens Hans Jeekel niet te wachten. Jeekel: “Het is nu zaak zo snel mogelijk een richtlijn op te stellen, zodat iedereen er profijt van heeft.”
Dus ga je binnenkort onder het mes, neem dan je persoonlijke playlist mee. Kijk dan wel even naar het aantal beats per minuut, 60 a 70 is ideaal. Want ook al weten we nog niet precies waarom, dát muziek helpt tegen de pijn is zo goed als zeker.
