Klimaatverandering een ver-van-mijn-bed-show? Niet in het Berninamassief waar gletsjers door stijgende temperaturen in zwaar weer verkeren.
Hoog in het Berninamassief vinden we de Piz Morteratsch, een bergtop die meer dan 4000 meter hoog is. De berg wordt omarmd door gletsjers, waaronder één van de grotere exemplaren in de Alpen: de Morteratsch-gletsjer. “De gletsjer is op dit moment zo’n zes kilometer lang,” vertelt Hans Oerlemans, hoogleraar meteorologie aan de Universiteit Utrecht, aan Scientias.nl. “De breedte loopt uiteen van 500 tot 1000 meter. En het ijs is gemiddeld zo’n 150 meter dik. Daarmee is het dus een aardige vracht ijs.”
Oerlemans doet al sinds 1995 onderzoek naar de Morteratsch-gletsjer. En er valt genoeg te onderzoeken. Want de Zwitserse gletsjer is aan het veranderen. “De gletsjer begon zich rond 1860 terug te trekken en wordt per jaar gemiddeld 20 meter korter. De laatste jaren gaat het echter harder. Er is zelfs een jaar geweest dat deze wel 160 meter korter werd. Al met al is de gletsjer inmiddels meer dan 2 kilometer korter dan deze in 1860 was.”
Zichtbare veranderingen
En dat is goed zichtbaar. Zelfs als je voor het eerst een bezoekje aan het Berninamassief brengt en niet vertrouwd bent met de omvang die de gletsjer in het verleden had. “Als je door het dal loopt, kun je aan de morenes (puinafzettingen van de gletsjer, red.) aan de zijkanten heel goed zien hoe hoog het ijs ooit lag. En dan moet je soms concluderen dat op de plek waar je nu loopt zo’n 50 jaar geleden nog 100 meter ijs lag. Dat is heel indrukwekkend.”
Dat de gletsjer korter wordt, ondervinden wetenschappers zoals Oerlemans aan den lijve wanneer ze weer eens naar de gletsjer afreizen voor onderzoek. “De Morteratsch-gletsjer was eigenlijk altijd de meest toegankelijke gletsjer van Europa,” vertelt Oerlemans. “Wij zeiden gekscherend wel eens dat het de enige gletsjer is waar je met een rolstoel naar toe kunt. Maar dat is niet meer zo.” De gletsjertong die vlakbij een klein stationnetje lag en na een korte wandeling te bewonderen was, heeft zich in twintig jaar tijd ongeveer een halve kilometer teruggetrokken. Het betekent dat Oerlemans en collega’s steeds verder moeten lopen om de gletsjer te bereiken.
Opwarming van de aarde
Het is allemaal het resultaat van stijgende temperaturen. “Halverwege de 19e eeuw begon het geleidelijk aan al warmer te worden. En rond die tijd begonnen bijna alle gletsjers wereldwijd zich terug te trekken. Zo af en toe stopte dat. Bijvoorbeeld tussen 1960 en 1980, maar in die periode steeg de temperatuur ook nauwelijks. Het laat zien dat er een nauw verband is tussen de stijgende temperaturen en terugtrekkende gletsjers.” Maar zijn die stijgende temperaturen het resultaat van een door mensen ingegeven klimaatverandering? Oerlemans denkt van wel. “De temperatuur kan natuurlijk van nature fluctueren, bijvoorbeeld door vulkanisme of zonneactiviteit.” Maar de versnelde terugtrekking van de gletsjers die we met name de laatste decennia zien, is volgens hem alleen te verklaren doordat ook mensen een duit in het zakje doen. “Dat weet ik voor 90 procent zeker.”
De toekomst
Hoe de toekomst van de gletsjer eruit ziet? Daar hebben we een redelijk goed beeld van. En het is niet rooskleurig. “Zelfs als de temperatuur vanaf nu niet verder zou stijgen, zou de gletsjer nog ongeveer een kilometer korter worden,” stelt Oerlemans, die benadrukt dat gletsjers traag reageren op temperatuursveranderingen. Aannemelijker is natuurlijk dat de temperaturen verder zullen stijgen. Als we de opwarming weten te beperken tot zo’n 2 graden Celsius (ten opzichte van pre-industriële tijden) zal de gletsjer tegen het jaar 2100 naar schatting nog maar 3 kilometer lang zijn.
De Zwitsers zien het verdwijnen van de – ook bij toeristen zeer – geliefde Morteratsch-gletsjer met lede ogen aan. Maar ze zijn niet van plan om zich er zomaar bij neer te leggen. Sterker nog: er wordt serieus overwogen om de gletsjer van de ondergang te redden. “Aan de andere kant van de berg ligt een skigebied,” vertelt Oerlemans. “En onder dat skigebied ligt een piepklein gletsjertje. Dat gletsjertje vult een keteldal en voorkomt zo dat de skipiste te steil wordt.” Om te voorkomen dat de gletsjer verdwijnt (en de skipiste onbruikbaar wordt), dekken de Zwitsers de gletsjer al tien jaar op rij af met een enorme fleecedeken. “Als er geen sneeuw meer valt – vanaf begin mei zo ongeveer – leggen ze de deken erop en die blijft tot de herfst liggen.” Het idee is dat de deken voorkomt dat er gedurende de zomer heel veel sneeuw smelt (meer dan er in de winter valt). “En dat is een succes.” De gletsjer is de afgelopen jaren maar liefst tien meter dikker geworden. “Het is wel een heel gedoe, want die fleecedekens moeten worden uitgerold en aan elkaar genaaid. Maar goed: klaarblijkelijk hebben de Zwitsers het er allemaal voor over.”
Sterker nog: de Zwitsers willen hun reddingsplan uitbreiden. En wel naar de Morteratsch-gletsjer. “Maar die gletsjer is veel groter en onmogelijk helemaal af te dekken.” Daarom hebben onderzoekers – waaronder Oerlemans – iets anders bedacht. “We willen kijken of we de terugtrekking van de gletsjer kunnen afremmen door een deel van het smeltgebied (het deel van de gletsjer dat gedurende de zomer ijs verliest, red.) in de zomer te besneeuwen.” Hoe moet dat dan heel concreet gaan gebeuren? “Als het heel koud is, dus bijvoorbeeld ‘s nachts, willen we smeltwater oppompen en in de vorm van hele fijne waterdruppeljes in de lucht spuiten.” Door de kou worden die druppeltjes omgezet in sneeuwdeeltjes die vervolgens op de gletsjer vallen. “Onderzoek suggereert dat we zo gedurende de zomer 2 tot 5 procent van de tijd sneeuw kunnen maken.” Door het smeltgebied van extra sneeuw te voorzien, kan ijssmelt – normaliter verliest de gletsjer in smeltgebieden zo’n 4 meter ijs in de zomer – worden tegengegaan. En als je het maar lang genoeg doet, zou de gletsjer in theorie zelfs weer kunnen gaan groeien. “Maar dan moet je het over een groot gebied en gedurende tientallen jaren doen,” vertelt Oerlemans, die nog maar eens benadrukt dat het primaire doel het afremmen van de terugtrekking is. Of de methode echt werkt, zal later dit jaar moeten blijken. “Dan gaan we een pilot-study doen. Hierbij gaan we kijken of we een klein stukje van de gletsjer op deze wijze met sneeuw bedekt kunnen houden.” Oerlemans noemt het een “interessant experiment”. Lachend: “Ze noemen me al ‘de gletsjerdokter’.”
Het Zwitserse reddingsplan is – zelfs als het een succes wordt – natuurlijk een doekje voor het bloeden. Want gletsjers afdekken met dekens of besproeien met ijsdeeltjes is innovatief, maar symptoombestrijding. De werkelijke oplossing vinden we veel dichter bij huis: minder broeikasgassen uitstoten. Want wat de Morteratsch-gletsjer – en 99 procent van de gletsjers wereldwijd – momenteel overkomt, is grotendeels toe te schrijven aan de door ons veroorzaakte opwarming van de aarde. Dat er nog steeds mensen zijn die daar niet aan willen, daar begrijpt Oerlemans – zeker als hij op de wegkwijnende Morteratsch-gletsjer staat – niks van. “Dat is net zoiets als mensen die nog steeds denken dat de aarde plat is. Dat is lastig vol te houden. Natuurlijk komen er van nature temperatuurschommelingen voor en moeten we uitzoeken welk deel van de opwarming door mensen wordt veroorzaakt en welk deel natuurlijk is.” Maar dat mensen een grote rol spelen, staat wat Oerlemans betreft buiten kijf. “Ik zou willen dat de wetenschap wat dat betreft eens wat serieuzer werd genomen,” verzucht hij. “Ook in de politiek, waar veel beslissingen nog vaak op basis van een onderbuikgevoel worden genomen.” Het recente klimaatakkoord lijkt wat dat betreft een stap in de goede richting. Maar Oerlemans is niet dolenthousiast. “Nu moeten we de afspraken nog zien waar te maken. En dat is een heel ander verhaal.” Maar wel het enige verhaal dat de Morteratsch-gletsjer van de totale ondergang kan redden.
