Natuurherstel onder water: onzichtbaar, maar machtig mooi

Bomen planten of wilde bloemen zaaien: het zijn bekende en duidelijk zichtbare vormen van natuurherstel. Maar wist je dat er ook onder de zeespiegel mooie dingen gebeuren?

Wie aan de kust zijn blik over de windmolens en het daartussen gelegen Noordzeewater laat gaan, zal het wellicht niet vermoeden. Maar meters onder het wateroppervlak krijgt de natuur een helpende hand toegereikt. Stichting De Noordzee en Natuur & Milieu bouwen er – in het kader van het project De Rijke Noordzee – temidden van de windmolens kunstriffen die in no-time door het in de afgelopen jaren sterk verschraalde zeeleven worden omarmd. En die de natuur in de Noordzee op verschillende manieren verrijken.

Verdwenen riffen
De aanleg van deze kunstriffen is – helaas – geen overbodige luxe. Nog niet zo heel lang geleden kwam in wel 30 procent van de Nederlandse Noordzee natuurlijke riffen voor. Vaak opgebouwd uit schelpdieren, zoals oesters. Maar dat is tegenwoordig wel anders. “We hebben de leefomgeving van de oesters vernield; de riffen zijn door bodemverstoring, ziekten en veranderde omgevingscondities verdwenen,” aldus Erwin Coolen, programmadirecteur bij De Rijke Noordzee.

Dit heeft niet alleen grote gevolgen voor de oesterpopulaties, maar ook voor de organismen die traditioneel op en rond deze natuurlijke riffen leefden. “Deze soorten komen nog wel voor in de Noordzee, maar in veel lagere aantallen, omdat hun leefgebied sterk is afgenomen. Deze soorten vinden we nu nog wel op plekken waar nog stenen liggen en bijvoorbeeld op wrakken.”

In windmolenparken
Met de kunstriffen hoopt De Rijke Noordzee het natuurlijke leefgebied van deze soorten terug te brengen, zodat hun aantallen weer toenemen en het ecosysteem waar ze deel van uitmaken, hersteld wordt. “De (van beton gemaakte, red.) kunstriffen bieden direct schuilgelegenheid voor kabeljauwen, kreeften en andere soorten en door de tijd heen raakt het rif begroeid met vastzittende soorten. Binnen een jaar is het rif geheel bedekt met soorten zoals zeepokken en anemonen. Deze gemeenschap ontwikkelt zich met de jaren en wordt daarmee steeds rijker.” Men kiest er daarbij heel bewust voor om de kunstriffen in windmolenparken aan te leggen. Omdat hier niet met sleepnetten gevist mag worden, kunnen de riffen zich ongestoord ontwikkelen. Bovendien kan het zeeleven zich ook op de steenbestorting rondom de palen van de windmolens hechten.

Natuurversterking wordt de standaard
Het programma De Rijke Noordzee begon in 2018 met een pilot in windpark Luchterduinen. Maar inmiddels zijn ook in de windmolenparken Borssele III en IV en voor de kust van Scheveningen kunstriffen geplaatst. En dat is nog maar het begin. Want uiteindelijk moet deze vorm van natuurversterking een plicht worden voor alle bedrijven die windparken bouwen. “Over tien jaar is natuurversterkend bouwen bij offshore windparken de nieuwe standaard,” voorspelt Coolen.

Samenwerken
De ambities zijn groot. Maar Stichting de Noordzee en Natuur & Milieu kunnen het niet alleen. “We werken op het raakvlak tussen natuur, industrie, wetenschap en beleid,” aldus Coolen. En dus heb je ook partners nodig die op die gebieden actief zijn. Zo hebben Stichting De Noordzee en Natuur & Milieu de pilot in de Luchterduinen uitgevoerd in samenwerking met Eneco en Van Oord. Een andere drijvende kracht achter het project is ASN Bank. De duurzame bank is al vanaf het begin bij de Rijke Noordzee betrokken en speelt een cruciale rol in het project, zo vertelt Floris van Hest, directeur van Stichting De Noordzee. “Wij hadden een droom en om die droom werkelijkheid te laten worden, moesten we een pilot op poten zetten. Dat was echt pionieren; het had ook zomaar kunnen mislukken. En dat hebben we ook aan ASN Bank laten weten: we hebben een idee dat goed onderbouwd is, maar er zijn geen garanties dat het ook gaat lukken. En toch heeft de bank het aangedurfd om in dit project te investeren.”

Met het geld van ASN Bank kon de pilot in windpark Eneco Luchterduinen worden uitgerold. “We hebben tijdens die pilot tegenslagen gehad en ook fouten gemaakt. Maar daar hebben we dus ook veel van geleerd.” En met die kennis en de nodige – tijdens de pilot opgedane – succesverhalen op zak konden Stichting De Noordzee en Natuur & Milieu nieuwe investeerders binnenhalen en in verschillende windparken nieuwe projecten uitrollen. En zo werd een droom werkelijkheid. Niet alleen dankzij het geld van ASN Bank, zo benadrukt Van Hest. Maar juist ook doordat de bank tot op de dag van vandaag actief meedenkt, kritische vragen opwerpt en het project promoot. “Ik durf wel te zeggen dat het zonder ASN Bank niet gelukt zou zijn.”

BESE
Niet alleen Stichting De Noordzee kan met zijn onderzeese ambities op ASN Bank rekenen. Ook de startup BESE – die mariene natuurgebieden herstelt met behulp van biobased en bio-afbreekbare materialen – wordt door de bank gesteund. De start-up nam eerder dit jaar deel aan de ASN Bank Wereldprijs en behaalde de finale. Hoewel de start-up de finale niet won, heeft de ASN Bank Wereldprijs deze toch veel gebracht. “De aandacht die we via de ASN Bank Wereldprijs hebben gekregen voor ons initiatief heeft direct bijgedragen aan nieuwe en waardevolle contacten, die ons helpen ons initiatief bij een breder netwerk bekend te maken,” aldus Malenthe Teunis, marien bioloog en één van de oprichters van BESE. “Deze nieuwe energie en waardering voor waar we met BESE mee bezig zijn is voor ons een grote motivering om onze impact alleen maar op te schalen.”

Elementen
Met de opgedane kennis en contacten hoopt BESE haar grote ambities werkelijkheid te laten worden en met behulp van bio-afbreekbare materialen de natuur in kustgebieden wereldwijd te herstellen. “Natuurherstel langs kusten is erg lastig, door de dynamische omgeving,” aldus Teunis. “Het simpelweg aanplanten van kwelder- of zeegrasplanten op een kale wadplaat is in veel gevallen niet voldoende, omdat deze wegspoelen door stroming en golven. Ze hebben bescherming nodig. Bescherming die ze normaal vinden tussen andere planten en dieren in het natuurlijk systeem. Maar als dit systeem ernstig verstoord is of geheel verdwenen is de bescherming ook verdwenen.” En dan komen de bio-afbreekbare elementen van BESE van pas. In deze structuren – onder meer gemaakt van aardappelzetmeel (een reststroom uit de patatindustrie) kunnen planten zich wortelen en oesters zich vestigen. “De structuur bootst de natuur na en kan daardoor een kickstart geven aan natuurherstel. Wanneer de planten en dieren eenmaal volgroeid staan en sterk genoeg zijn om de golven en stroming in de dynamische kustzone aan te kunnen, breekt de structuur langzaam af en laat het een stukje natuur achter.”

Pasta
Naast deze structuren werkt BESE ook aan anderen manieren om de natuur een handje te helpen. Zo heeft de start-up inmiddels ook BESE Reef Paste ontwikkeld. “Een pasta gemaakt van (oester)schelpengruis die op allerlei materialen te smeren is (steen/hout) en de vestiging van schelpdieren stimuleert. Schelpdieren (oesters en mosselen) vestigen namelijk met name op andere schelpdieren en wanneer deze afwezig zijn kan deze pasta zorgen voor een gunstig vestigingssubstraat voor deze soorten. Ook deze pasta is weer volledig biobased en bio-afbreekbaar.”

Ambities
Uiteindelijk hoopt BESE net als Stichting De Noordzee dat de innovatieve oplossingen wereldwijd kunnen worden toegepast. “Er lopen nu op 5 continenten pilots met onze producten,” vertelt Teunis. “We streven naar opschaling op deze continenten, met focus op de VS, Australië en Europa. Met als doel meer dan 100 hectare natuur te herstellen in de komende 5 jaar.”

Wat BESE en Stichting De Noordzee verder delen, is de sterke overtuiging dat dit soort projecten alleen mogelijk zijn als je samenwerkt. Teunis: “Elkaar inspireren, kennis uitwisselen, en daarmee ideeën krijgen voor het volgende natuurbeschermings- of herstelproject is een belangrijke component van het succes. Het blijft moeilijk om de achteruitgang van de natuur om ons heen te zien voltrekken. Het tij keren voor natuur kan alleen als we het samen doen.”