“De mensheid had niet zonder geloof gekund”

‘Verbeelding regeert de wereld’ – een uitspraak die ooit werd gedaan door Napoleon Bonaparte en zeer toepasselijk is op het nieuwe boek van Matthew Kneale: ‘De geschiedenis van het geloof volgens een atheïst’. Want volgens hem is religie het grootste project van de verbeelding van de mens, zo vertelt hij aan Scientias.nl.

Geboren als zoon van twee atheïsten, groeide Kneale op in Engeland. Vragen als ‘Waarom hebben mensen goden uitgevonden?’ intrigeren hem al zijn hele leven. Met zijn nieuwe boek, dat vanaf januari verkrijgbaar is, probeert hij daar een antwoord op te krijgen.

Verbeelding
Mensen zijn creatief. Als er iets is waarin dat tot uiting komt is het wel in religie. Al tienduizenden jaren lang bedenkt de mens geesten, goden, verhalen en fabels vanuit zijn creativiteit. “Wij hebben de hemel, de hel, engelen, de duivel en het eind van de wereld gecreëerd,” voegt Kneale toe. “Religie is een inspiratie voor een constante stroom van verbeelding”.

Ideologieën hebben veel weg van een religie

In zijn boek onderzoekt Kneale ook ideologieën zoals het Marxisme en Nazisme. “In het algemeen wordt aangenomen dat deze zuiver politiek van aard zijn maar in bepaalde opzichten lijken zij veel op religies. Veel van hun ideeën zijn afkomstig uit eerdere religieuze denkbeelden die je niet zo snel met de politiek van de twintigste eeuw in verband brengt”.

Waarom geloven mensen?
De reden om te geloven in een god of een ander fenomeen heeft vooral te maken met de onzekere wereld waarin wij leven. “Mensen willen geruststelling en troost en dat vinden zij in iets wat zij kunnen begrijpen.” Hoewel wij tegenwoordig de wereld om ons heen een stuk beter snappen dan vele generaties voor ons maakt onzekerheid nog steeds deel uit van ons bestaan. De groeiende wetenschap brengt daar niet altijd verandering in. Zo weten wij dat op een dag onze zon ermee ophoudt en daarmee ook onze planeet. Dat is voor veel mensen een beangstigend feit. “De werkelijkheid kan ons klein en onbelangrijk laten voelen en velen van ons willen of kunnen dit niet accepteren”.

Geloof heeft ons veel gebracht
Toch denkt Kneale dat mensen steeds sterker worden om de wereld te zien zoals deze werkelijk is. “Geloof heeft ons ontzettend veel gebracht. Veel van de menselijke wereld is er door geïnspireerd. Religie heeft bijzondere en mooie architectuur, kunst, taal en verhalen opgeleverd. Uiteindelijk zal de mens een punt bereiken dat hij kan genieten van de religieuze rijkdom die onze wereld te bieden heeft zonder intens te geloven.”

De geschiedenis van het geloofGeloof als inspiratie voor onze grootste uitvindingen
“Inzicht in de geschiedenis van de mensheid kan zeker niet alleen verworven worden door logica en wetenschap maar vooral ook door vurige, emotionele en soms buitenissige vormen van geloof.” Als we kijken naar de belangrijkste uitvindingen van de mens kunnen we niets anders dan concluderen dat ook hier religie een grote rol in heeft gespeeld. Zo schrijft Kneale in zijn boek over grote doorbraken als landbouw, boekdrukkunst, het schrift en buskruit. Allemaal hebben ze hun ontstaan voor een groot deel te danken aan religie. Zo offerden mensen 11.000 jaar geleden in een tempel op een berg in Turkije zaden aan hun goden. Mensen kwamen tot de ontdekking wanneer zaden geplant werden, geoogst kon worden: het was het begin van de landbouw. Duizenden jaren later, in de achtste eeuw na Christus, experimenteerden Taoïstische alchemisten met drankjes in de hoop het eeuwige leven te creëren. “Tijdens hun experimenten ontdekten zij per ongeluk de combinatie van chemicaliën voor buskruit.”

Het uitvinden van de hemel

In eerste instantie geloofden mensen over de hele wereld dat zij zouden eindigen in een sombere onderwereld. Toen de kwaliteit van het dagelijks leven verbeterde en dus minder beangstigend werd, keken mensen verder. Het eerste idee van een gelukkig hiernamaals ontstond in Egypte, 4500 jaar geleden. Echter was het alleen de farao die iedere dag naar de hemel zou vliegen na zijn of haar dood. Opvallend is dat de hemel, ook in andere gemeenschappen, altijd als eerste voor de elite beschikbaar was. Toen de hemel eenmaal een vaste plek binnen het geloof had, wat het zo aantrekkelijk dat iedereen wel zo’n kans wilde om daar terecht te komen na de dood. Het werd door de armen gezien als een soort van populaire revolutie van het leven na de dood.

Waarom het gevaarlijk is om geloof te negeren
Volgens Kneale is het gevaarlijk om religie te negeren, ook als je niet gelovig bent. “Mensen denken in religieuze clichés. De zinnen die wij gebruiken, komen uit religieuze geschriften evenals onze gedachten. Wanneer wij ons bijvoorbeeld zorgen maken over de opwarming van de aarde denken we aan een plotseling apocalyptisch einde van de wereld. Terwijl het in plaats daarvan meer waarschijnlijk is dat dit proces veel langzamer gaat en minder definitief is.”

Geloof heeft ook een keerzijde
Ook al heeft geloof ons in het verleden vaak door moeilijke tijden geholpen, het fenomeen heeft ook een keerzijde. “Zo brengt het ook veel stress met zich mee,” vertelt Kneale. “Zodra het moment daar was dat mensen dachten goden tevreden te kunnen stellen met rituelen ontstond ook de angst het verkeerd te doen. Zo werden mensen bang om goden boos te maken en dus gestraft te worden. In het Christendom bijvoorbeeld zou dat betekenen dat je in de hel terecht zou komen en niet in de hemel.” De verscheidenheid aan geloven bracht ook angst met zich mee. “Mensen begonnen te twijfelen wiens geloof het bij het juiste of verkeerde eind had.”

“De wetenschap is een aanval op het ego van de mens”
Mensen hebben de behoefte om zich belangrijk te voelen. Zo noemt Kneale de wetenschap ‘een aanval op het ego van de mens’. “Wij zijn emotionele wezens. We begrijpen de wereld door wat we zien met onze ogen. Ondanks het feit dat we weten dat de aarde rond de zon draait, lijkt de zon juist te bewegen als we naar haar kijken. Alle kosmologische ontdekkingen hebben ons laten beseffen dat wij niet het middelpunt van de wereld zijn. Onze planeet is niet het centrum van ons zonnestelsel en ons zonnestelsel is een verlaten plekje in een sterrenstelsel. Geloof biedt een wereldbeeld dat meer overeenkomt met onze behoefte ons belangrijk te voelen”.

“Inzicht in de geschiedenis van de mensheid kan zeker niet alleen verworven worden door logica en wetenschap maar vooral ook door vurige, emotionele en soms buitenissige vormen van geloof”

Wetenschappers hadden geen last van hun geweten
Om alle wetenschappelijke ontdekkingen te doen die de mens heeft gedaan, moest de mens wel het geloof opzij zetten. In het verleden was het zo dat iedereen geacht werd te geloven. Hoe deden zij dat? Kneale: “De eerste wetenschappers zagen eigenlijk nauwelijks een conflict met religie bij het doen van hun werk. Pas vanaf de zeventiende eeuw en later in de achttiende eeuw begon een groot aantal hun geloof te verliezen. Dit kwam in eerste instantie vooral door geologische ontdekkingen te vergelijken met de Bijbelse verhalen over het ontstaan van de aarde. Later kwam daar nog Darwins evolutietheorie bovenop.” Niet alle wetenschappers zijn natuurlijk atheïsten, vertelt Kneale. “Er zijn er nog steeds die geloven in goden maar ze zijn in de minderheid.”

Is geloof aan het verdwijnen?
Nee. Wel is religie aan het afnemen, volgens Kneale. “Ondanks de dominante aanwezigheid van religie in het nieuws, en dan met name in het Midden-Oosten. De situatie daar is complexer dan het Westen denkt. Al vanaf het begin van haar ontstaan is de Islam een mix tussen religie en politiek. Veel radicale bewegingen worden door het westen gezien als puur religieus terwijl zij eigenlijk een meer politieke insteek hebben. Daarnaast hebben deze bewegingen vaak een nostalgisch karakter. Zij kijken terug naar de tijd toen de moslimwereld nog sterk en zelfverzekerd was. Toch slagen Islamitische fundamentalisten, net zoals hun Christelijke, Joodse en Hindoestaanse tegenhangers, er niet in om de klok terug te draaien. In plaats daarvan is de wereld alleen maar complexer en meer divers geworden”.

Een alternatief voor religie: rationalisme

Als de mens geen goden had uitgevonden had onze wereld er heel anders uitgezien. Een alternatief voor religie is rationalisme. Deze gedachtegang kwam voor het eerst voor in China in de zevende eeuw voor Christus. Honderd jaar later deed het zijn intrede in Griekenland. Vanaf dat moment strijden rationalisme en het religieuze geloof om acceptatie. Toen het Christendom in de vierde eeuw na Christus meer aanhangers kreeg, raakte rationalisme op de achtergrond. In de Renaissance nam het weer in populariteit toe.

Na het lezen van Kneale’s boek kom ik er eigenlijk achter hoe moeilijk het is om geloof te definiëren. Wanneer ik aan geloof denk, denk ik aan goden, bidden, kerken en tempels. Maar geloof is meer dan dat. Geloof hoeft niet perse iets met een god te maken te hebben. Want geloof komt voor in verschillende vormen. Mensen zullen altijd proberen om ergens troost uit te halen, of dit nou het Christendom, Boeddhisme, een filosofie of een gedachte is. Uiteindelijk geloven we allemaal wel ergens in, ook een agnost of een atheïst. Kneale: “Dit is karakteristiek voor de mensheid. Zo geloof ik in veel dingen zoals moreel, in naastenliefde, in de wet en democratie zodat slechte regeringen kunnen worden verwijderd zonder geweld te gebruiken. Ik geloof in wetenschap en geschiedenis zodat wij de wereld om ons heen beter kunnen begrijpen. Ik geloof alleen niet dat er goden bestaan.”

‘De geschiedenis van het geloof volgens een atheïst’ is vanaf nu bij Bol.com te koop.

Bronmateriaal

Boek 'De geschiedenis van het geloof volgens een atheïst' geschreven door Matthew Kneale
Interview met Matthew Kneale
De foto bovenaan dit artikel is gemaakt door Bart (cc via Flickr.com).

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd