Psychopaten: het zijn mensen waar we liever niet mee geassocieerd worden. Toch kunnen we eigenlijk best veel van ze leren, zo stelt psycholoog Kevin Dutton in zijn nieuwste boek. En dat lijkt inderdaad niet zo’n gek idee. Psychopaten zijn zelfverzekerd, gefocust en charismatisch en vertonen heel wat overeenkomsten met de meest succesvolle mensen uit deze tijd.
Wie aan een psychopaat denkt, denkt misschien aan seriemoordenaars die in koelen bloede, zonder een greintje emotie anderen ombrengen. Of aan enorm gefocuste verkrachters die met hun praatje elk meisje mee naar huis kunnen nemen en vervolgens in de rechtbank zonder een greintje spijt de aanklacht horen voorlezen. Hoewel we een goed beeld hebben van een psychopaat is de kans aannemelijk dat we – wanneer we diep nadenken – moeten bekennen dat we eigenlijk nog nooit een psychopaat ontmoet hebben. Want laten we eerlijk zijn, psychopaten zoals we die in de betere tv-series aantreffen, zijn toch zeldzaam? Is dat zo? Het is één van de eerste dingen die Dutton in zijn boek in twijfel trekt. Hij haalt het afgrijselijke verhaal van psychopaat John Wayne Gacy aan. De man verkrachtte, martelde en vermoordde tussen 1972 en 1978 33 jongens en jonge mannen. Toen hij in 1994 de doodstraf kreeg en door een dodelijke injectie de geest gaf, bestudeerden wetenschappers vol overgave zijn brein. Zaten er misschien tumoren in? Of een andere nare ziekte die kon verklaren waarom Gacy zo’n beul was geweest? Ze vonden niets, nada, noppes. Het zette Dutton aan het denken. “Betekent dit dat we eigenlijk diep vanbinnen allemaal psychopaten zijn? Dat in ieder van ons de neiging schuilt om te verkrachten, te moorden en te martelen? Als er geen verschil is tussen mijn hersenen en die van John Wayne Gacy, waar ligt het verschil dan wel?”
De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan naar psychopaten. Recent onderzoek wijst erop dat het brein van psychopaten enkele connecties mist, dat psychopaten amper op andermans gedrag reageren en dat groepstherapie dus zinloos is en dat we psychopaten wellicht aan hun woordgebruik kunnen herkennen. Een ander zeer interessant experiment vond plaats in 2009 en was gebaseerd op een uitspraak van psychopaat Ted Bundy. Hij vermoordde 35 vrouwen en beweerde tijdens een verhoor dat hij geschikte slachtoffers aan hun loopje kon herkennen. De onderzoekers verzamelden 47 mannelijke studenten en lieten ze een zelfrapportage-vragenlijst invullen waaruit bleek in hoeverre ze psychopathische trekjes hadden. Vervolgens kregen de proefpersonen beelden te zien van twaalf mensen die door de gang liepen. Deze twaalf mensen hadden eerder twee vragen moeten beantwoorden, namelijk of ze al wel eens slachtoffer van geweld waren geweest en zoja, hoe vaak. De 47 proefpersonen moesten op basis van de beelden aangeven hoe groot ze de kans achtten dat één van de twaalf proefpersonen op straat overvallen zou worden. De mensen die veel psychopathische trekjes vertoonden, konden de kwetsbaarheid van mensen inderdaad beter inschatten. De onderzoekers herhaalden hun experiment met psychopaten die in een maximaal beveiligde gevangenis zaten. Ook zij konden de kwetsbare mensen er direct uithalen en gaven bovendien expliciet aan de kwetsbaarheid af te leiden van het loopje van de mensen.
Psychopathische trekjes
Kwetsbare mensen herkennen: Dutton wijst er terecht op dat dat een (psychopathische) eigenschap is die nuttig is. Niet alleen voor psychopaten, maar bijvoorbeeld ook voor mensen die bij de douane zitten en kwetsbare smokkelaars moeten zien te identificeren. En zo zijn er meer psychopathische trekjes die eigenlijk heel nuttig zijn. Bijvoorbeeld de vaardigheid om koel en doelgericht te blijven. Heel handig voor bijvoorbeeld chirurgen. Neurochirurg James Geraghty zegt er in het boek het volgende over: “Ik heb geen medelijden met de mensen die ik opereer. Dat is een luxe die ik me gewoon niet kan permitteren. In de operatiekamer word ik herboren als een koude, harteloze machine, volkomen één met het scalpel, de boor en de zaag (…) Emotie is entropie en ontzettend slecht voor wat we doen. Door de jaren heen heb ik die opgejaagd en uitgeroeid.” Om de rillingen van te krijgen, toch zouden veel patiënten waarschijnlijk liever door Geraghty dan door een emotionele chirurg met trillende handen geholpen willen worden.
De psychopaat in de zakenwereld
Duttons ‘De lessen van de psychopaat’ zet ons beeld van een psychopaat enigszins op zijn kop. Psychopaten zijn niet per definitie de duistere figuren aan de rand van de samenleving die u herkent aan die emotieloze blik in de ogen en het bebloede mes in de hand. Psychopaten zijn mensen met uitzonderlijk veel psychopatische trekjes. En ze zijn er ook in mildere varianten, mensen met een paar psychopatische trekjes. En zij bevinden zich allerminst aan de rand van de samenleving: het zijn de succesverhalen van onze maatschappij, de topmannen in het zakenleven. “Het lijdt geen enkele twijfel dat het percentage psychopathische hoge scoorders in de zakenwereld hoger is dan in de bevolking als geheel. Je kunt ze vinden in elke organisatie waar positie en status je macht en controle over anderen geven, en de kans op materieel gewin,” vertelt onderzoeker Bob Hare in het boek. Zeker in een tijd waarin inkrimping, herstructurering en fusies aan de orde van de dag zijn, gedijen mensen met psychopatische trekjes prima, voegt zijn collega Paul Babiak toe. “De psychopaat kan moeiteloos omgaan met de gevolgen van snelle veranderingen. Hij of zij gedijt er zelfs bij. Een chaos in de organisatie biedt zowel de noodzakelijke prikkel voor de psychopathische hang naar opwinding, als een geschikte dekmantel voor psychopatische manipulatie en corrupt gedrag.” Het verklaart ook waarom er vandaag de dag nog psychopaten zijn. Hun risicovolle gedrag resulteert in status, rijkdom en prestige. Tel daar het charisma van de psychopaat bij op en de vrouwen liggen aan hun voeten. Geen wonder dat de genen zich hebben weten te handhaven. “Biologisch gezien presteren ze (psychopaten, red.) ze meer dan gemiddeld,” moet Dutton erkennen.
Psychopathische trekjes als medicijn
Dutton toont op overtuigende wijze aan dat bepaalde trekjes van de psychopaat nuttig zijn. Eén van de mensen die hij voor zijn boek interviewde stelt zelfs dat het een medicijn voor juist deze moderne tijd is. “Psychopathie (als je het zo wilt noemen) is het medicijn voor deze tijd,” stelt een Britse topadvocaat. “Als je het in gunstige doses gebruikt, kan het buitengewoon gunstig werken. Het kan de remedie zijn voor veel existentiële kwalen waar we anders aan ten prooi vallen omdat ons zwakke psychologische immuunsysteem de taak om ons te beschermen niet aankan. Maar als je er te veel van neemt, een overdosis, dan kunnen er vervelende bijwerkingen optreden, zoals voor alle medicijnen geldt.”
Een interessante theorie die net als het pleidooi van Dutton (van de psychopathologie kunnen we veel leren) vragen oproept. Wanneer is iemand nu een psychopaat? Want laten we eerlijk zijn: ze kunnen gevaarlijk, destructief en dodelijk zijn. Waar ligt de grens tussen een psychopaat en een CEO of een topchirurg? Wat scheidt de psychopaat van mensen met psychopatische trekjes? En is een psychopaat per definitie kwaardaardig? Of kan een psychopaat ook goed doen? Dutton kan op al die vragen geen eenduidig antwoord geven. En daarmee heeft hij een boek afgeleverd dat vooral aan het denken zet. Maar dat zal niemand hem kwalijk nemen. Zijn gesprekken met wetenschappers, toppers in hun vakgebied (van advocaten tot chirurgen en CEO’s) en psychopaten in streng beveiligde gevangenissen zijn daarvoor te fascinerend en schetsen zo’n complex beeld van De Psychopaat dat elke lezer van het boek eigenlijk geen antwoorden verwacht, maar alleen maar verrast wil worden door de psychopatische trekjes die Dutton in alle lagen van de maatschappij aantreft.
Wilt u het boek ‘De lessen van de psychopaat’ ook graag aan uw boekenkast toevoegen? Bestel het boek dan hier!
