Rouw in het dierenrijk

Het verlies van een dierbare gaat ook dieren niet in de koude kleren zitten. Maar zijn ze echt in rouw?

In 1999 sterft de olifant Champakali terwijl ze bevalt van een jong. Damini, het beste maatje van Champakali is ontroostbaar. Ze stopt met eten en drinken en niet lang daarna stort ze in en sterft. De verzorgers van de olifanten zijn bedroefd, maar begrijpen het ergens wel. “Olifanten zijn hele sociale dieren,” vertelt expert Pat Thomas. “Ze kunnen binnen hun sociale groep hele nauwe banden onderhouden met anderen.”

Dolfijn
Begin dit jaar trok in Nieuw-Zeeland een rouwende dolfijn de aandacht. Het dier zwom dagenlang rond en droeg het karkas van een dood jong met zich mee. Het was onduidelijk of het het jong van de dolfijn was, maar de twee leken in ieder geval een hechte band te hebben. Dat dat resulteert in het meedragen van een dood dier is niet ongewoon. Er zijn meer dolfijnen die het doen: ze houden het lichaam tot zes dagen bij zich. “Ze proberen te rouwen en te zorgen voor iets waarvan ze niet begrijpen dat het dood is,” merkt expert Ingrid Visser op. Ze volgde de dolfijn gedurende twee uur en het lijkt er volgens haar op dat de dolfijn het verlies een plekje probeert te geven. We moeten de dieren zeker niet onderschatten, zo benadrukt ze. Ze lijken in veel opzichten op ons. “Dolfijnen hebben dezelfde spindle-neuronen en hebben er zelfs meer dan wij er hebben.”

WIST U DAT…

…dieren soms ook zelfmoord plegen? Lees er hier alles over.

Chimpansee
Chimpansees lijken in veel opzichten op ons mensen. En ook qua emoties zijn er veel overeenkomsten. Zo zijn onderzoekers er al regelmatig getuige van geweest dat chimpansees bij een stervende soortgenoot ‘waken’. Moeders die hun jongen verliezen, vertonen ook gedrag dat doet vermoeden dat ze in rouw zijn. Er zijn moeders waargenomen die hun dode kinderen 68 dagen op hun rug meedragen. Zo op het eerste gezicht lijken chimpansees zelfs op vrijwel dezelfde manier te rouwen als mensen. Maar wetenschappers zijn voorzichtig met het trekken van conclusies. “We hebben het bewustzijn van de chimpansees als het gaat om de dood zeker onderschat,” stelt primatoloog Christophe Boesch. Maar wat er precies in de dieren omgaat, blijft koffiedik kijken. “Wij hebben alleen toegang tot hun gedrag, niet tot hun mentale staat,” concludeert zoöloog Dora Biro.

Probleem
En daarmee komen we direct bij het probleem terecht. Wij mensen kunnen elkaars emoties tot op zekere hoogte aflezen. Sterk versimpeld werkt het als volgt: als we lachen, zijn we blij. Als we huilen, verdrietig. En als we met gebalde vuisten staan, zijn we boos. Maar dieren hebben wellicht heel andere maniertjes als ze emotioneel zijn. Een chimpansee die dagenlang met een dood jong rondsjokt, kan op ons overkomen als een chimpansee in rouw. Maar mogen we dat gedrag wel zo vertalen?

Een bijzondere ontmoeting

Niet alleen grotere en in onze ogen zeer intelligente dieren als dolfijnen en olifanten kunnen soms emotioneel overkomen. Ook het gedrag van eksters wijst erop dat ze meer voelen. Onderzoeker Marc Bekoff vertelt. “Enkele jaren geleden fietsten mijn vriend Rod en ik nabij Boulder, Colorado toen we een hele interessante ontmoeting tussen vijf eksters zagen. Eén ekster was blijkbaar geraakt door een auto en lag dood langs de kant van de weg. De vier anderen stonden om hem heen. Eentje benaderde het lijk, raakte het voorzichtig aan – net als een olifant met zijn neus het karkas van een andere olifant aanraakt – en deed een stapje terug. Een andere ekster deed hetzelfde. Vervolgens vloog één van de eksters weg en kwam terug met wat gras en legde dit bij het lichaam. Een andere ekster deed hetzelfde. Toen stonden alle eksters gedurende enkele seconden even stil en vlogen vervolgens één voor één weg.”

Rouw of schuldgevoel?
Vast lijkt te staan dat dieren banden met elkaar kunnen onderhouden. Ze investeren tenslotte tijd en energie in elkaar. En een vader en moeder geven zelfs een stukje van hun DNA weg. Onderzoeker Andrew King heeft er echter zijn twijfels over of dieren echt en stelselmatig rouwen. Naar aanleiding van de chimpansee Gana die dagenlang met haar jong rondliep, vertelt hij het volgende. “Als een jong sterft, zal een vrouwtje het soms enkele dagen met zich meedragen, het verzorgen en gestresst gedrag vertonen. Ja, het dier is bedroefd, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn.” Hij wijst erop dat er ook genoeg dieren zijn die een jong zien inslapen en het zo aan de kant schuiven. King haalt er ook Gana, de chimpansee in kwestie nog even bij. Ze was niet zo’n goede moeder en wellicht is ze niet zozeer in rouw, maar voelt ze zich eerder schuldig over hoe slecht ze voor haar kindje heeft gezorgd.

Verschillen
Hoe kunnen we weten of dieren gevoelens hebben? Onderzoeker Marc Bekoff draait de kwestie om. “Hoe weten we dat ze ze niet hebben? Volgens Darwin was er continuïteit in de evolutie. Dus verschillen tussen soorten zijn eerder verschillen in mate dan echte verschillen. (…) Hun harten en magen en hersenen verschillen ook van die van ons, maar dat weerhoudt ons er niet van om te stellen dat ze harten, magen en hersenen hebben.”

Proefdieren
Het is een lastige kwestie: dieren en emoties. Het is vooral moeilijk om er wetenschappelijk onderzoek naar te doen en het lijkt erop dat veel onderzoekers er ook een beetje huiverig voor zijn. Want de conclusie dat dieren voelen wat wij voelen, kan een schokgolf teweegbrengen. Want dan is een proefdier met droevige ogen opeens echt droevig. En dieren die hard moeten werken, als circusartiest of in andere functies, zijn dan opeens wellicht echt zielig. En dat is confronterend.

WIST U DAT…

Intelligentie
Tegelijkertijd gaan er in de wetenschappelijke wereld steeds meer stemmen op die beweren dat dieren toch wel degelijk verdrietig, blij of depressief kunnen zijn. Wetenschappers komen steeds meer te weten over de intelligentie van de dieren en ze blijken op steeds meer vlakken ook steeds meer met ons mensen gemeen te hebben. En waarom zou uw hond of kat dan niet verdrietig kunnen zijn als u of een andere kat iets overkomt?

Functie
Emoties zijn tenslotte geen nutteloze gevoelens. We kunnen er echt wat mee. “Charles Darwin, de eerste wetenschapper die de emoties van dieren systematisch bestudeerde, erkende zes universele emoties: boosheid, geluk, verdriet, walging, angst en verbazing,” zo schrijft Marc Bekoff in zijn boek The emotional lives of animals. “Hij stelde dat deze emoties ons helpen om om te gaan met gevarieerde gebeurtenissen en deze complexe sociale wereld.”

De wetenschap is er dus nog niet helemaal uit. Mensen die in het trotse bezit van een hond of kat zijn of wel eens diep in de ogen van een chimpansee hebben gekeken, moeten zich daar haast wel een beetje over verbazen. Want veel wijst er toch op dat zich achter die donkere ogen veel meer afspeelt?

Bronmateriaal

"Elephant dies of grief" - BBC.co.uk
"Chimps Grieve Over Dead Relatives" - Sciencemag.org
"Scientist says dolphin displaying grief" - TVNZ.co.nz
"Do animals feel grief?" - Guardian.co.uk
Boek: The emotional lives of animals: a leading scientist explores animal joy, sorrow and empathy - And why they matter. Door Marc Bekoff
"Do animals have emotions?" - Timesonline.co.uk

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd