Op 22 september is het ‘World Rhino Day’ en dus staan we stil bij de met uitsterven bedreigde neushoorn. Vooral stropers zijn schuldig aan het steeds kleiner wordende aantal neushoorns. Is het tij nog te keren?
Neushoorn! Het is een koude, winterse Afrikaanse ochtend en we zijn nog geen vijf minuten in het wildreservaat. “Het gaat niet altijd zo makkelijk hoor,” zegt een van onze rangers Mandi lachend. Iedereen in de auto weet niet hoe snel ze hun camera’s uit de tassen moeten grissen. De twee grijze stippen in de verte worden steeds groter, totdat duidelijk de contouren van twee witte neushoorns zichtbaar worden. Mijn reactie is veel overdrevener dan ik had verwacht. Mijn mond gaat open, mijn ogen worden groot en mijn hart begint sneller te kloppen. Een lach van oor tot oor verschijnt op mijn gezicht. En dat terwijl ik vaak genoeg een familielid in dierentuinen had gezien. Toch is deze ervaring in Zuid-Afrika totaal anders.
Schattig
Zo gaat dat bij iedereen, vertelt Mandi later. De eerste keer in een game reserve is voor iedereen een bijzonder moment. Je staat naast een wild dier, in plaats van dat je een dier door een hek bekijkt. Met een brommende motor van de auto passeren we het neushoornpaar. Het mannetje kijkt even op en volgt vervolgens ons voertuig met zijn ogen, al kauwend op een grasspriet. We stoppen een eindje verderop en observeren het stel voor een tijdje. Ze zijn lekker aan het eten. Met hun mond maaien ze om zich heen om elk grassprietje binnen hun bereik te kunnen plukken. Hun oren draaien ondertussen de hele tijd in de rondte om alle geluiden om zich heen te kunnen waarnemen. Het ziet er eigenlijk best schattig uit. Mensen zijn vaak bang voor neushoorns. En hoewel ze in de top tien van meest gevaarlijke dieren staan, valt het over het algemeen wel mee. Natuurlijk moet je niet te dichtbij komen. Neushoorn zijn groot, snel en kunnen zeker aanvallen als ze dat willen. Maar de rangers in het reservaat spreken liefkozend over hen. Ze vertellen enthousiast over hun karakter en rare trekjes. Zo komt het geregeld voor dat het vrouwtje op haar achterste gaat zitten, net als een hond. Het mannetje staat er dan maar een beetje schaapachtig bij, om zich heen kijkend, om haar te beschermen. Het zwangere vrouwtje is nu drie jaar oud en heeft duidelijk de broek aan in deze relatie. Zij bepaalt waar naartoe gelopen wordt en het mannetje volgt gestaag. Mocht hij een keer een eigen idee hebben, dan duwt het vrouwtje hem wel in de juiste richting.
Key-stone
Terwijl we het stel gadeslaan valt me de auto op die langzaam achter hen aanrijdt. De neushoorns zijn er gewend aan geraakt, net zoals ze gewend zijn geraakt aan alle toeristen die elke dag, ’s ochtends en ’s avonds, een kijkje komen nemen. Maar deze auto rijdt niet na een paar minuten door. Vierentwintig uur per dag, zeven dagen in de week, weer of geen weer, worden de neushoorns nauwlettend in de gaten gehouden door een zeer vastberaden anti-stropersteam. Zo gaat dat tegenwoordig in veel wildreservaten in Zuid-Afrika. Neushoorns zijn een uitstervend ras geworden. De westelijke zwarte neushoorn (Diceros bicornis longipes) is zelfs al uitgestorven verklaard door de International Union for the Conservation of Nature (IUCN) in 2011. Maar ook de andere soorten neushoorns zijn ernstig bedreigd. Elk jaar opnieuw worden er honderden neushoorns van hun leven beroofd om hun hoorn. Als de stroperij op deze manier doorgaat, is de neushoorn binnen twintig jaar totaal uitgestorven. Gelukkig wordt er wel geprobeerd om dit proces tegen te houden. De neushoorn is namelijk erg belangrijk voor het ecosysteem. “Neushoorns worden gezien als key-stone soorten,” zegt Frank van Langevelde, onderzoeker en expert op het gebied van ecologie aan de Wageningen Universiteit. “Dat zijn soorten die grote invloed hebben op hun omgeving. Neushoorns kunnen door hun grote lichaamsgewicht het lange gras eten dat niet wordt gegeten door de andere herbivoren zoals zebra’s en gnoes. De neushoorns eten het gras kort en dat jonge, korte gras is wel te verteren door de andere herbivoren. Neushoorns faciliteren op die manier ander wild.” Als neushoorns verdwijnen heeft dat dus gevolgen voor andere dieren. “Als er geen neushoorns meer voorkomen op de grasvelden kunnen grassen langer doorgroeien, waardoor de voedingswaarde voor ander wild afneemt. De aanwezigheid van neushoorns zorgt er dus voor dat er ook grote kuddes zebra’s en gnoes voorkomen op de savanne.”
Maar stropers hebben hier geen boodschap aan. Voor hen is er maar één ding dat telt: geld verdienen. En dat kan goed met neushoorn-hoorn. Op dit moment betaal je zo’n 60.000 dollar per kilogram op de zwarte markt. Daarmee is de hoorn in gewicht meer waard dan goud, diamanten of cocaïne. Van de hoorn wordt gedacht dat deze geneeskrachtige eigenschappen heeft en in China wordt deze al millennia lang gebruikt als medicijn voor allerlei kwaaltjes, waaronder koorts en reuma. De hoorn bestaat uit keratine, net als de vingernagels en haren van mensen en wetenschappelijk is nog nooit aangetoond dat neushoorn-hoorn daadwerkelijk deze geneeskrachtige werking bezit. Maar de grootste bedreiging is de markt in Vietnam, waar de neushoorn-hoorn vooral als statussymbool wordt gezien. Mensen zijn bereid daar veel geld voor neer te leggen. En op die manier blijft stroperij bestaan. Op allerlei verschillende manieren proberen stropers een reservaat binnen te komen. Soms boeken ze gewoon een safari, geven vervolgens de locatie van de neushoorns door aan hun collega’s die in het holst van de nacht een aanval plannen.
Oorlog
“Stroperij is een oorlog,” zegt Jack Johnson, een grote, stevige man met een kaal hoofd dat hij bedekt met een pet. “Een oorlog tussen de stropers en de anti-stropers. En op dit moment zijn de stropers aan het winnen.” Jarenlang is Johnson anti-stroper geweest. Een baan die voldoening oplevert, maar tegelijkertijd ook ontzettend zwaar is. Dag in dag uit, soms wel weken achtereen zat hij in een auto naar de neushoorns te staren. Als hij geluk had, want er zijn ook anti-stropers die door het gras kruipen en de neushoorns volgen op voor auto’s onbegaanbare paden. Onzichtbaar, want als een toerist ook maar een glimp van deze kruipende ranger opvangt, wordt hij ontslagen. “Het werk kan heel saai zijn, zeker in sommige gebieden waar je meer kans hebt om een leeuw tegen te komen dan een stroper. Toch moet je door, of het nou regent, waait, koud of bloedheet is. Uiteindelijk vecht je dus niet alleen tegen stropers, maar ook tegen de natuurlijke elementen en jezelf.” Het werk van een anti-stroper is dus niet zo spannend of mooi als het soms lijkt. Daarnaast kan het erg gevaarlijk zijn. Johnson heeft dan ook al meerdere keren meegemaakt dat er anti-stropers om het leven kwamen. “Jij bent als ranger de laatste man tussen het dier en de stroper. En die stropers zullen zonder blikken of blozen jou uitschakelen als je in de weg loopt. Het is veel gevaarlijker dan de meeste mensen denken. Toch zijn rangers nodig, omdat het onmogelijk is om de mensen met slechte intenties eruit te filteren. Als iemand een reservaat in wil, dan kan dat.” En op dit moment gebeurt het nog veel te vaak dat het stropers lukt om bij de neushoorns te komen. Stropers hebben toegang tot heel veel geld en en goede middelen. Zo beschikken ze over geavanceerde nachtkijkers, drones en vuurwapens. Hierdoor lukt het de anti-stropers niet altijd om de neushoorns te beschermen. “Het is een lastige opgave,” zegt Johnson. “Op dit moment verlangzamen we het proces van het uitsterven van de neushoorn, maar ik zie het eerlijk gezegd somber in. Als de stroperij op deze manier doorgaat zal de neushoorn zeker uitsterven. Er zijn gewoon niet genoeg mensen en er is niet genoeg geld. De anti-stropers krijgen erg weinig betaald en sommigen doen het werk zelfs vrijwillig. Het is sneu om te moeten zeggen, maar we vechten bijna een verloren strijd. Bijna.”
Niet veel game reserves in Zuid-Afrika staan nog te springen om een neushoorn te kopen, waardoor de prijs van het dier sterk is gedaald. Wanneer een neushoorn gestroopt is, is het op dit moment zelfs goedkoper om een nieuwe neushoorn te kopen dan om er dag en nacht een anti-stropers team op te zetten. Belachelijk, vindt Johnson. Het stropen op neushoorns zal moeten stoppen. Maar hoe? Daar is totaal geen consensus over. “Een optie is om neushoorn-hoorn te legaliseren en de markt te overspoelen met neushoorn-hoorn,” zegt Johnson. Hierdoor zal de prijs van de hoorn enorm dalen en minder waard worden, waardoor de hoorn een ‘normaal’ product wordt en niet meer gezien wordt als statussymbool. Een risico hiervan is, is dat er een nieuwe markt geopend wordt, of dat er door de legalisatie juist meer neushoorns worden gestroopt. Maar niemand kan precies voorspellen wat er gaat gebeuren. “De tijd dringt en niets wat tot nu toe geprobeerd is, heeft nog gewerkt. Dus laten we dit plan op z’n minst proberen. Werkt het niet, dan stoppen we weer. Veel mensen roepen dat het geen goed idee is, maar komen vervolgens niet met een beter plan. We hebben niet veel tijd meer, dus we zullen iets moeten doen.” Daarnaast pleit Johnson voor meer educatie onder de gemeenschap, zodat de stroperij zelf wordt aangepakt en niet alleen de gevolgen ervan. “Het probleem is dat er een vijfsterrenhotel en reservaat aan de ene kant van de weg zit met een omzet van miljoenen en aan de andere kant een township waar mensen niet eens te eten hebben. Elke man zal alles doen om zijn gezin te voeden, ook een neushoorn stropen. We moeten zorgen dat we de gemeenschap onderwijzen en banen aanbieden. Sommige reservaten geven de kinderen gratis game drives zodat ze meer leren over de dieren en daardoor de waarde ervan gaan inzien. Het klinkt erg cliché, maar zij zijn de toekomst. We moeten hun gedachten weten te veranderen.”
Detecteren
Ik praat hierover verder met criminoloog Andrew Lemieux van het Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR). Hij heeft zich gespecialiseerd in het tegengaan van wildlife-crime en werkte onder andere mee aan het oppakken van stropers in Afrika en Azië. Lemieux houdt zich voornamelijk bezig met het trainen van de anti-stroperteams. De lokale mensen worden getraind om gebruik te maken van criminologische theorieën en analysetechnieken, die ook worden gebruikt bij inbraken, overvallen en moorden. De rangers die het veld ingaan worden uitgerust met apparaten waarmee ze kunnen bepalen waar ze zich in het reservaat precies bevinden. Daarnaast moeten ze bewijs van stroperij op een goede manier vastleggen, zodat het gebruikt kan worden in rechtszaken. Via foto’s en video’s moeten er patronen worden gevonden in criminele activiteiten, zodat de teamleider weet waar de problemen liggen in zijn gebied. Vervolgens kan er, op basis van deze data, op de juiste plek en tijd meer rangers en apparatuur ingezet worden. “Mijn voornaamste doel is om een gebied beter te beschermen zodat stroperij kan worden gestopt, of ten minste kan worden gedetecteerd,” zegt Lemieux. In veel landen is dit een hele nieuwe manier van werken, maar deze werpt wel zijn vruchten af. “In Zuid-Afrika zijn we pas zes maanden bezig met deze nieuwe methode, maar we zien nu al verbetering. De plekken waar rangers naartoe gaan is nu beter in kaart gebracht en analisten zijn beter in staat om zwaktepunten te vinden in bijvoorbeeld de patrouillediensten van de rangers.”
Misdaad
Toch blijft het de vraag of dit de stroperij zal stoppen. “Zoals met elke vorm van misdaad zal ook stroperij nooit helemaal gestopt kunnen worden. Maar we kunnen het wel terugdringen en controleren,” stelt Lemieux. “Als de stropers een gevangenisstraf krijgen, zijn ze bijvoorbeeld even uit de running. De straf die er op stropen staat, verschilt sterk per land. In sommige landen krijgen stropers alleen een boete of een taakstraf. Als de stropers al veel geld hebben opgestreken betalen ze de boete en kunnen vervolgens gewoon weer aan de slag. Daarnaast is neushoorn-hoorn zo waardevol, mocht iemand achter de tralies verdwijnen zijn er altijd wel weer andere mensen op straat die het gat vullen.” Om stroperij dus nog verder terug te dringen, moeten er nieuwe aanpakmethoden worden bedacht. Reservaten zouden er bijvoorbeeld goed aan doen om de gemeenschappen die aan de overkant van de weg wonen bij het park te betrekken. “In tegenstelling tot olie of mineralen, heeft wildlife het pluspunt dat het zichzelf voortzet en op die manier voordelen op lange termijn biedt. Als deze voordelen met de gemeenschappen worden gedeeld, moedig je deze aan om mee te werken aan anti-stroperij inspanningen,” zegt Lemieux. “Alleen naar gemeenschappen gaan en hun onderwijzen over de ecologie van een neushoorn is niet genoeg. Je moet de mensen daarnaast ook een duidelijk voordeel bieden om niet te stropen. De reservaten zouden de gemeenschap bijvoorbeeld moeten helpen in hun basisbehoeften, of dat nou eten, drinken een baan, of nog iets anders is.”
De neushoorns die ik heb mogen leren kennen zijn het koningspaar van de Afrikaanse vlakte. Geen enkel dier kan ze iets maken; leeuwen zullen niet eens proberen om hen aan te vallen en een gevecht met een olifant zou de neushoorn winnen. Het is gek om te bedenken dat het enige roofdier waarvan de neushoorn verliest de mens is, maar dat deze zelfde mens de enige is die ze kan beschermen. De hoorn, het zwaard van een ridder, is eerder een vloek dan een zegen. De neushoorns hebben ondertussen een veilig plekje in de struiken gevonden waar ze proberen de slaap te vatten, alleen hun draaiende oren steken nog boven de takken uit. De anti-stropersauto staat op een paar meter van hen vandaan. Elke vijftien uur wordt er in de wereld een neushoorn doodgeschoten, maar deze twee zijn tot nu toe veilig. Dankzij de rangers, die bereid zijn om op de frontlinie te vechten voor het voortbestaan van de neushoorns.
Vivian Lammerse (1993) is een bijna afgestudeerd journaliste en heeft een grote passie voor natuur, klimaat en reizen. Twee maanden verbleef zij in Zuid-Afrika om inspiratie op te doen voor milieu-gerelateerde verhalen die ze de komende weken zal onthullen.
