Het lijkt wel alsof ze aan de tand des tijds ontkomen zijn. Ze zijn duizenden jaren oud, maar hebben hun haren, hun nagels, hun gezichtsuitdrukking en zelfs hun kleding nog. Welkom in de wondere wereld der veenlijken.
Terwijl de Egyptenaren zich in allerlei bochten wrongen om hun dierbaren aan de tand des tijds te laten ontsnappen, zijn veenlijken – die misschien nog wel beter bewaard zijn gebleven dan de meeste Egyptische mummies – een natuurproduct. Mensen hebben geen moeite gedaan om de stoffelijke resten te behouden, maar ze simpelweg in het veen achtergelaten. De natuur deed vervolgens de rest. Het veen is zuur en zuurstofvrij en remt zo het vergaan van het lichaam, maar ook van de kleding en haren. Het lijkt soms wel alsof de tijd heeft stilgestaan en teruggevonden veenlijken zo weer tot leven kunnen komen. Dat maakt ze misschien een beetje eng, maar tegelijkertijd ook razend interessant. Het zijn een soort tijdcapsules die ons heel veel kunnen vertellen over de tijd waarin deze mensen leefden. Geen wonder dat wetenschappers ze heel graag bestuderen.
Eén van de meest onderzochte veenlijken ter wereld is de Man van Tollund. Het Deense veenlijk is uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Dat blijkt vooral wanneer u zijn gezicht bekijkt. Hoewel de man al zeker 2300 jaar geleden overleed, is zijn gezichtsuitdrukking nog steeds zichtbaar. Ook zijn enkele vingers van de man uitstekend bewaard gebleven: zo goed dat wetenschappers zelfs zijn vingerafdrukken hebben kunnen verzamelen. De man zou op het moment van overlijden tussen de 30 en 40 jaar oud zijn geweest. Zijn lijk is ongeveer 160 centimeter lang. Zijn grote voeten wijzen er echter op dat de Man van Tollund bij leven veel groter was: mogelijk is hij in het veen gekrompen. Over de doodsoorzaak van de Man van Tollund hoefden de onderzoekers niet lang na te denken. Rond de hals van de man bevindt zich een – eveneens uitstekend bewaard gebleven – touw, ook zijn groeven onder de kin zichtbaar. De man is overduidelijk opgehangen. Waarschijnlijk niet omdat hij een misdaad had begaan, maar als een offer voor de goden. Dat leiden onderzoekers af uit het feit dat zijn ogen na zijn dood zijn gesloten en hij zorgvuldig in een slaaphouding in zijn graf is gelegd. Het is moeilijk voor te stellen dat mensen voor een misdadiger die moeite zouden nemen.
Man van Grauballe
In 1952, twee jaar nadat de Man van Tollund werd gevonden, werd in Denemarken nog een heel bijzonder veenlijk ontdekt: de Man van Grauballe. Wat meteen opvalt, zijn zijn handen. Die zijn uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Zelfs de nagels zijn nog zichtbaar. Ook de haardos van de man is nog intact. De Man van Grauballe leefde in de IJzertijd en was ongeveer dertig jaar oud toen hij overleed. Ook over zijn doodsoorzaak hoefden onderzoekers niet lang te twisten. Zijn nek is van oor tot oor doorgesneden.
Dieet
Niet alleen de buitenkant van de veenlijken is meestal goed bewaard gebleven. Ook de binnenkant wordt in het veen goed gepreserveerd. Vaak is zelfs het voedsel in de maag nog goed te identificeren. Zo konden wetenschappers precies achterhalen wat de Man van Tollund en de Man van Grauballe als laatste maaltijd hadden genuttigd. In de maag van de Man van Tollund werden bijvoorbeeld veertig verschillende zaden aangetroffen. Sporen van vlees, vis of vers fruit konden de onderzoekers niet vinden. Ook de Man van Grauballe had voornamelijk zaden in de maag, maar bij hem werden ook aanwijzingen gevonden dat hij zo af en toe vlees at.
Behalve dieet kunnen de veenlijken ons ook veel vertellen over de mode uit de tijd waarin zij leefden. Een prachtig voorbeeld van zo’n veenlijk dat ons veel over de stijl van die tijd vertelt, is de Vrouw van Huldremose. Deze dame overleed ergens rond 200 voor Christus en werd een slordige 2000 jaar later teruggevonden. Haar kleding is uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Ze droeg een wollen jurk, een sjaal en twee omslagdoeken, gemaakt van dierenhuiden (zie de afbeelding hiernaast). Maar de veenlijken kunnen ons niet alleen meer vertellen over kledingstijlen. Met name de vrouwen die in het veen ter ruste werden gelegd, kunnen ons veel meer vertellen over de haarmode uit die tijd. Neem bijvoorbeeld het veenlijk van de Vrouw van Elling. Haar haar is prima bewaard gebleven. Het was ongeveer een meter lang en deels gevlochten (zie de afbeelding hieronder). Maar ook de veenlijken van mannen getuigen van stijl, zo bewijst een Duits veenlijk met lang haar dat aan de zijkant van het hoofd in een knotje samengebonden is. Was het voor Deense mannen in de IJzertijd gebruikelijk om kort haar te hebben (zoals de Man van Grauballe en de Man van Tollund) in Duitsland was lang haar in die periode blijkbaar ‘in’.
Offers
En zo herbergen veenlijken dus een schat aan informatie over het dieet en de uiterlijke kenmerken van mensen uit die tijd. Maar daar blijft het niet bij. De veenlijken kunnen ons ook veel vertellen over de cultuur in de IJzertijd. Wat opvalt wanneer we de veenlijken onder de loep nemen, is dat veel van deze mensen een gewelddadige dood zijn gestorven. De nek van de Man van Grauballe is doorgesneden, de Vrouw van Elling is opgehangen, net als de Man van Tollund. En de Duitse man met het knotje aan de zijkant van het hoofd was onthoofd. Het lijkt in eerste instantie lastig vast te stellen of deze mensen in een vlaag van woede vermoord zijn of dienst deden als offers. In veel gevallen denken onderzoekers toch dat er sprake is van het laatste. Ze leiden dat dan af uit de zorgvuldige manier waarop mensen in het veen ter ruste zijn gelegd. Ook is het goed om te bedenken dat het veen zo’n 2000 jaar geleden een hele belangrijke rol speelde in het leven van mensen. Ze haalden er bouwmaterialen, brandstoffen en soms zelfs ruwe materialen om ijzer uit te maken, uit. Tegelijkertijd werd het veen vaak gezien als een gebied dat mensen en goden met elkaar verbond. Hier werden offers gebracht om de goden te danken voor de overvloed of gunstig te stemmen en te hopen op meer. Vaak bestonden die offers uit objecten of dieren, maar soms blijkbaar ook uit mensen.
Hoewel veenlijken al heel wat geheimen hebben prijsgegeven, blijft er nog genoeg te raden over. Wetenschappers blijven zich dan ook in de veenlijken verdiepen en mede dankzij steeds geavanceerdere technieken komen we zo stukje bij beetje meer te weten over een tijd waarvan op de veenlijken na zo weinig is overgebleven.
