De herfst is deze week echt begonnen. De bladeren die nog aan de bomen hangen, beginnen langzaam te verkleuren van groen naar oranje, rood en geel. Mooi gezicht, maar waarom gebeurt het eigenlijk? Biologiedocente Noor Fiers legt uit!
De herfst is een feit. Striemende regenbuien, een koude wind die me lijkt te vragen wat me vanochtend in godsnaam bezielde toen ik mijn zomerjas aantrok, en bladeren die om me heen dwarrelen. Terwijl ik nog nadruppend van de stortbui thuis verwoed probeer de haard aan te steken, kijk ik door het raam naar buiten. De bladeren verkleuren. Het is een prachtig gezicht. Maar waarom doen die bladeren dat eigenlijk?
Groen
Het grootste deel van het jaar zijn de blaadjes aan de bomen groen. De groene kleur wordt veroorzaakt door een groen pigment, chlorofyl. Chlorofyl maakt fotosynthese mogelijk. Bij dit proces maakt de plant glucose, een onmisbare voedingsstof. De energie die hiervoor nodig is, wordt geleverd door de zon. Omdat chlorofyl lichtgevoelig is, wordt het onder invloed van zonlicht afgebroken en moeten planten dus steeds opnieuw chlorofyl maken om de machine te laten draaien. Wanneer de intensiteit van het licht en de lengte van de dag afnemen, wordt het voor de plant energietechnisch steeds moeilijker om de hoeveelheid chlorofyl te blijven aanvullen. Daarom wordt in de herfst in de nerven van het blad een laagje kurk gemaakt, waardoor de nerven langzaam worden afgesloten. Het blad ontvangt steeds minder water en mineralen en het chlorofyl uit de bladeren wordt afgebroken. Dit levert de plant extra energie op. De afbraakproducten van chlorofyl zijn kleurloos en veroorzaken dus niet de mooie herfstkleuren. Deze worden veroorzaakt door andere pigmenten in het blad. Zo kennen we anthocyanen, die bladeren, vruchten en bijvoorbeeld rode kool een (paars)rode kleur geven, carotenen, die zorgen voor een oranje kleur en xanthofyl, voor geeltinten. Deze pigmenten zijn in meer of mindere mate altijd aanwezig in de bladeren, maar worden in voorjaar en zomer gemaskeerd door het groene chlorofyl. Wanneer dit wordt afgebroken, komen de kleuren van de overige pigmenten pas tevoorschijn.
Gunstig
Het laten verdwijnen van chlorofyl en het laten vallen van bladeren is voor veel bomen om meerdere redenen gunstig. Naast de hierboven genoemde energiebesparing, is het voor een boom gemakkelijker te overleven zonder bladeren, omdat hierdoor nu eenmaal veel water verdampt. Dat moet worden aangevuld, maar in de winter is het te koud en is er onvoldoende water beschikbaar om op te nemen (ja, zelfs in onze winters!). Daarnaast ondervinden bomen met bladeren meer schade van zware sneeuwval of hevige herfststormen dan bomen met kale kruinen. Weg dus met dat (groene) blad!
Grijzig
Ook mensen krijgen te maken met veranderende kleuren op de kruin, helaas zijn de kleuren die bij ons van nature ontstaan vaak wat minder uitbundig. Peper en zout, grijs of wit; veel meer gradaties kennen we eigenlijk niet. Bij mensen heeft het niet zoveel te maken met een tekort aan voedingsstoffen zoals bij bomen, al hebben mensen met een tekort aan vitamine B6 en B12 vaak vroegtijdig grijs haar. Bij onze haarkleur spelen twee pigmenten een rol; phaeomelanine voor de roodtinten en eumelanine voor bruine en zwarte tinten. De aanmaak van deze pigmenten wordt verzorgd door pigmentcellen of melanocyten, gelegen in de haarzakjes. Hoe meer pigment de melanocyten aanmaken, hoe sterker de kleur van het haar. Stoffen uit ons lichaam hebben invloed op de aanmaak van pigment. Zo zorgt waterstofperoxide, wat ieder mens van nature aanmaakt in het lichaam, voor een blokkering van de aanmaak van pigment door melanocyten. Bij jonge mensen wordt het waterstofperoxide in het lichaam snel afgebroken, zodat het geen kans krijgt de pigmentaanmaak te verstoren. Bij oudere mensen gaat dit afbreken van waterstofperoxide steeds moeizamer, met als gevolg haren met steeds minder pigment. Uiteindelijk worden in de haarzakjes geen nieuwe melanocyten meer aangemaakt en worden de oude melanocyten niet meer vervangen. Er groeien witte haren uit de haarzakjes, en de enige manier om hier verandering in te brengen, is een bezoekje aan de kapper of drogist.
Kaal
En hoewel het verven van mijn haar me elke vijf weken een halve avond en een hoop verwensingen kost, ben ik maar wat blij dat er nog wat te verven valt. Want zoals bomen in de herfst hun bladeren laten vallen, zijn er ook mensen bij wie de kruin er na enkele decennia wat minder begroeid bijstaat. In de meeste gevallen gaat het hierbij om mannen, hoewel het ook bij vrouwen voorkomt. Ongeveer 70 procent van de mannen krijgt te maken met een vorm van kaalheid. De meest voorkomende vorm van kaalheid bij mannen heet alopecia androgenetica en ontstaat onder invloed van een hormoon: dihydrotestosteron of DHT. Dit ontstaat uit testosteron; het mannelijk geslachtshormoon. Het DHT kan binden aan bepaalde receptoren die zich bevinden in de haarzakjes. Als er binding plaatsvindt, zal het haarzakje steeds dunnere haren produceren, met als eindstadium een nauwelijks zichtbaar haartje. Omdat de receptoren voor DHT zich vooral in haarzakjes bovenop het hoofd bevinden, worden de meeste mannen niet helemaal kaal, maar houden ze een krans om het hoofd met normale haargroei, misschien beter bekend als de Herman van Veen-coupe.
De alternatieven
Om de dunner wordende haardos te camoufleren, zijn er tegenwoordige verschillende mogelijkheden, zoals een haartransplantatie. Een andere optie is een haarstukje, maar laat het dan alstublieft een mooi passend ding zijn dat goed blijft zitten. Een laatste en veel toegepaste methode is het wegscheren van het haar dat nog wel aanwezig is, zodat een mooi glanzende schedel overblijft. Voor veel vrouwen onweerstaanbaar!
Herfstige hoofden en boomkruinen hebben dus toch nog wel wat gemeen. Eén ding is zeker: of u nu gezegend bent met een dikke bos haar in mooie herfstkleuren, lange grijze lokken hebt of een glanzende kale knikker, die plensbuien moeten we allemaal trotseren. Ik raad een stormparaplu of een goede regenjas aan en zou zeggen: kom maar op met die herfst!
Noor Fiers is docent biologie en NLT op een middelbare school in Brabant. Ze is gek op sciencefiction, spannende boeken en boeken over wetenschap. Ze raakt niet uitgepraat over biologie en onderwijs en twittert daar ook graag over. Naast elektronisch gekwetter is ze graag buiten om naar de tweets van echte vogels te luisteren en te genieten van de wondermooie wereld om ons heen.
