‘Bevelen opvolgen vermindert ons verantwoordelijkheidsgevoel’

We zagen het onder meer in experimenten van Stanley Milgram. Heel ‘gewone’ mensen die in opdracht van anderen heel akelige dingen doen. Nieuw onderzoek kan die experimenten wellicht verklaren.

Het is misschien wel één van de bekendste experimenten in de psychologie. Het experiment van Stanley Milgram. Hij verzamelde een aantal proefpersonen en liet ze vragen stellen aan een andere proefpersoon (in werkelijkheid een acteur). Als deze het juiste antwoord niet wist, moesten de proefpersonen hem een stroomschok toedienen. Naarmate er meer foute antwoorden werden gegeven, werd de stroomschok sterker. De acteur – die in werkelijkheid dus helemaal geen stroomschok kreeg toegediend – schreeuwde het soms uit van de pijn of riep dat hij een hartaandoening had. Sommige proefpersonen gingen dan twijfelen; ze wilden hem eigenlijk geen stroomschok meer toedienen. Maar een klein zetje van de onderzoekers – “Je hebt geen keus, je moet door” of “Het is belangrijk voor het experiment dat je doorgaat” – was dan genoeg om de proefpersonen toch een stroomschok toe te laten dienen. Uiteindelijk bleek uit het onderzoek dat de meeste proefpersonen doorgingen tot het niveau van stroomsterkte dodelijk was.

Tweede Wereldoorlog

De experimenten van Milgram werden enkele jaren na de Tweede Wereldoorlog uitgevoerd. In die tijd vroegen velen zich af hoe heel gewone mannen onder meer in Duitse concentratiekampen – in opdracht van anderen – heel nare dingen konden doen. Het experiment van Milgram beantwoordde die vraag niet direct, maar suggereerde volgens Milgram wel dat heel veel mensen onder dwang tot nare dingen in staat zijn.

Straf
Het onderzoek riep een hoop vragen op die vandaag de dag nog lang niet allemaal beantwoord zijn. Eén van die vragen is: waarom hebben mensen er wanneer ze opdracht krijgen om iemand pijn te doen zo weinig moeite mee om die opdracht te volbrengen? “Misschien voelen we ons minder verantwoordelijk als we gedwongen worden om iets te doen,” stelt onderzoeker Patrick Haggard. “Mensen zeggen vaak dat ze niet verantwoordelijk waren, omdat ze “alleen maar bevelen opvolgden”. Maar zeggen ze dat om straf te ontlopen of verandert hun verantwoordelijkheidsgevoel echt door de bevelen?”

Sense of agency
Haggard en zijn collega’s hebben dat nu uitgezocht. Ze richtten zich daartoe op een fenomeen dat aangeduid wordt als “sense of agency” (het gevoel dat wat jij doet, leidt tot een bepaalde gebeurtenis). Wanneer je bijvoorbeeld een lichtknop indrukt en het licht aanspringt, dan heb je vaak het gevoel dat die twee gebeurtenissen tegelijkertijd plaatsvinden, ook al springt het licht in werkelijkheid enige tijd na het indrukken van de knop aan. “Wanneer je je verantwoordelijk voelt voor de uitkomst, lijken het moment waarop je actie onderneemt en het moment waarop die actie gevolgen krijgt, dichter bij elkaar te liggen,” vertelt Haggard. Uit eerder onderzoek is al gebleken dat mensen het gevoel hebben dat het gevolg van hun actie langer op zich laat wachten als dat gevolg negatief is. In andere woorden: mensen hebben het idee dat er meer tijd verstrijkt tussen een actie (bijvoorbeeld het indrukken van een knop op een computer) en het gevolg als het gevolg ervan negatief is.

Stroomschokken
Tijdens nieuwe experimenten maten de onderzoekers opnieuw deze ‘sense of agency‘. Tijdens deze experimenten moesten proefpersonen andere proefpersonen stroomschokken toedienen. Soms kregen ze daar opdracht toe. Soms was dat hun eigen keuze. Wanneer de proefpersonen zelf mochten weten of ze iemand een stroomschok toedienden, werd ze gezegd dat ze een beloning zouden krijgen als ze de ander een stroomschok toedienden. Ook wisten ze precies hoe het voelde om een stroomschok toegediend te krijgen, omdat ze zo af en toe van plaats wisselden met de proefpersoon die de stroomschok kreeg.

“Het suggereert dat mensen die gedwongen worden om iets akeligs te doen zich ook echt minder verantwoordelijk voelen voor hun acties en dat niet alleen zeggen om straf te ontlopen”

Minder verantwoordelijk
Uit het onderzoek bleek dat mensen die gedwongen werden om anderen een stroomschok toe te dienen het idee hadden dat er meer tijd verstreek tussen het moment dat ze de stroomschok toedienden en het moment waarop de stroomschok de ander ook echt trof. Ook bleek het brein van mensen die in opdracht van anderen een stroomschok toedienden minder bezig te zijn met het verwerken van de consequenties die die actie had. Het suggereert dat mensen die gedwongen worden om iets akeligs te doen zich ook echt minder verantwoordelijk voelen voor hun acties en dat niet alleen zeggen om straf te ontlopen.

Het interessante onderzoek roept ook een aantal vragen op. Zo vragen de onderzoekers zich af of sommige mensen wanneer ze opdrachten krijgen gemakkelijker hun verantwoordelijkheidsgevoel van zich afschudden dan anderen. We weten immers uit de geschiedenis dat er ook mensen zijn die orders simpelweg niet opvolgen, omdat ze te akelig zijn. Dat is, als het aan Haggard ligt, voer voor vervolgonderzoek.

Bronmateriaal

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd