Waarom vernietigt IS monumenten en archeologische schatten?

Afgelopen zomer vernielde IS – doelbewust – één van de best bewaard gebleven Romeinse steden in het Midden-Oosten: Palmyra. Waarom? Uit wilde razernij? Omdat ze de monumenten niet waarderen kunnen? Of zit er meer achter?

Wereldwijd wordt geschokt gereageerd op de doelbewuste vernietiging van Irakese en Syrische monumenten en archeologische schatten door IS. Wat is de ratio achter de vernielingen? De media stellen ze voor als het summum van barbarij. Maar gaat het wel om wilde razernij? De geschiedenis staat bol van de voorbeelden van dit zogeheten iconoclasme.

De Tempel van Bel in betere tijden; in 2015 werd dit bouwwerk in Palmyra opgeblazen. Afbeelding: Odilia (via Wikimedia Commons).
De Tempel van Bel in betere tijden; in 2015 werd dit bouwwerk in Palmyra opgeblazen. Afbeelding: Odilia (via Wikimedia Commons).

Museum van Mosul
In de lente van dit jaar plaatste Islamitische Staat een aantal video’s op het internet waarop te zien is hoe IS-strijders eeuwenoude voorwerpen en gebouwen vernietigen in het noorden van Irak, het gebied dat sinds de zomer van 2014 behoort tot hun zogeheten kalifaat. In de eerste film leven de beeldenstormers zich uit op oudheden in het museum van Mosul, na het Nationaal Museum in Bagdad het belangrijkste museum van Irak. In latere opnames zien we hoe ze vernielingen aanrichten in Nimrud en Hatra, de archeologische sites waar de beelden uit het museum werden gevonden. Wereldwijd werd geschokt gereageerd op deze doelbewuste vernietiging van het Irakese culturele erfgoed en velen vrezen dat het hier niet bij zal blijven en dat ook andere belangrijke historische opgravingsterreinen in Irak en Syrië de dupe zullen worden van de vernielzucht van IS.

IS-strijders vernietigen kunstwerken in het oudheidkundig museum van Mosul in het voorjaar van 2015.
IS-strijders vernietigen kunstwerken in het oudheidkundig museum van Mosul in het voorjaar van 2015.

Waarom?
De grote vraag is waarom IS opzettelijk cultureel erfgoed vernietigt. In de media wordt dit geweld dikwijls voorgesteld als het summum van barbarij, daden van zinloze en ondoordachte vernielzucht die voortkomen uit religieus fanatisme. De werkelijkheid is gecompliceerder. Het is niet voor het eerst dat er op grote schaal en doelbewust beelden en gebouwen worden vernietigd. De geschiedenis staat bol van voorbeelden van dit zogeheten iconoclasme. Hoewel geen van deze gebeurtenissen identiek is aan wat er nu in het Midden-Oosten gebeurt, laten ze zien dat iconoclasme vaak het gevolg is van een samenspel van religieuze, politieke en economische factoren.

De Israëlieten buigen tijdens hun reis naar het Beloofde Land voor een gouden kalf. Helemaal links zie je Mozes die afdaalt van de berg nadat hij God heeft ontmoet. God heeft hem twee stenen tafelen met daarop de tien geboden - waaronder het gebod 'Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben' - gegeven. Zodra Mozes ziet dat zijn volk buigt voor een afgod, wordt hij zo boos dat hij de stenen tafelen kapot slaat. Een schilderij van Nicolas Poussin.
De Israëlieten buigen tijdens hun reis naar het Beloofde Land voor een gouden kalf. Helemaal links zie je Mozes die afdaalt van de berg nadat hij God heeft ontmoet. God heeft hem twee stenen tafelen met daarop de tien geboden – waaronder het gebod ‘Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben’ – gegeven. Zodra Mozes ziet dat zijn volk buigt voor een afgod, wordt hij zo boos dat hij de stenen tafelen kapot slaat. Een schilderij van Nicolas Poussin.
Op gezag van Mozes
In het commentaar bij de IS-video’s legt een islamitische schriftgeleerde uit dat de beelden worden vernietigd omdat ze shirk zijn: uitingen van afgoderij en veelgodendom die uitgeroeid moeten worden. Het zuiveren van de islam van vreemde en corrumperende elementen speelt een belangrijke rol in de jihadistische ideologie van IS. In navolging van de profeet Mohammed, die in zijn tijd afgodenbeelden vernietigde, wil IS alle religieuze uitingen verwoesten die in strijd zijn met hun interpretatie van de soennitische islam. De theologische onderbouwing van dit iconoclasme vinden zij in het tweede gebod van de profeet Mozes, die als Moesa een belangrijke profeet in de Koran is: ‘Gij zult u geen gesneden beeld maken noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is’ (Exodus 20:4). Het maken van beelden is verboden omdat het gevaar bestaat dat mensen zo in afgoderij vervallen, wat ook gebeurde toen de Israëlieten in de woestijn een gouden kalf maakten (Exodus 32:1-33). De wetten van Mozes staan in de joodse heilige boeken, maar ook in de Bijbel en de Koran. Dit verklaart waarom iconoclasme de kop kan opsteken in zowel het jodendom en het christendom als de islam.

Afbeeldingen van goden
Soms is het verboden afbeeldingen te maken van alle levende wezens, maar meestal gaat het om afbeeldingen van goden, waarbij het beeldverbod niet altijd door iedereen even strikt wordt nageleefd. Sommige groeperingen staan afbeeldingen van goden toe, zolang men die maar niet vereert. Bij tijd en wijle zijn er echter mensen die teruggrijpen op een letterlijke interpretatie van een heilige tekst en godenbeelden van de eigen en andere religies verwerpen. Toen het christendom aan het einde van de 4de eeuw de enige, officiële godsdienst werd van het Romeinse Rijk, vernietigden fanatieke christenen niet-christelijke heiligdommen. In de 8ste en 9de eeuw woedde er in Byzantium tot tweemaal toe een beeldenstorm waarin christelijke voor- en tegenstanders van religieuze afbeeldingen lijnrecht tegenover elkaar stonden. Nagenoeg alle kunst uit de beginjaren van het christendom ging hierdoor in het Oost-Romeinse Rijk verloren. Ook in latere eeuwen kwamen er grootschalige vernielingen van beelden voor. In noordelijk Europa verwoestten aanhangers van Johannes Calvijn tijdens de Beeldenstorm van 1566 talloze katholieke afbeeldingen, omdat dit volgens hen heidense overblijfselen waren die niet strookten met de christelijke leer.

De beeldenstorm van 1566. Hier moet de Onze-lieve-vrouwekathedraal in Antwerpen het ontgelden. Afbeelding: Frans Hogenberg.
De beeldenstorm van 1566. Hier moet de Onze-lieve-vrouwekathedraal in Antwerpen het ontgelden. Afbeelding: Frans Hogenberg.
Strijd tegen shirk
In de 18de eeuw ontstond er binnen de soennitische islam een nieuwe fundamentalistische, conservatieve stroming: het wahhabisme. Aanhangers van Muhammed ibn Abd al-Wahab zuiverden in de 18de eeuw het Arabische schiereiland van joodse, christelijke en islamitische elementen die niet in hun strikte, beeldloze leer pasten. Het wahhabisme staat aan de basis van het huidige Saoedi-Arabië en vormt de inspiratiebron voor extremistische militante groepen zoals al-Qaida, al-Shabaab, de Taliban en IS. In al deze bewegingen vinden we voorbeelden van iconoclasme. In 2008 verwoestte de vooral in Somalië actieve terroristische beweging al-Shabaab heiligdommen en Soefi-graven in de stad Kismayo. Ze vernietigde ook een oude kerk die al jaren verlaten was. In 2012 verwoestten al-Qaida en Ansar Dine meer dan de helft van de heiligdommen in Timbuktu in Mali. Sceptici zeggen dat de strijd tegen shirk of afgoderij niet de ware reden voor het stuk slaan van antieke beelden kan zijn, omdat deze beelden al eeuwen niet meer worden vereerd. Op zich is dit juist, maar het feit dat men afgodenbeelden vernietigt in navolging van de Profeet, appelleert ongetwijfeld aan de geloofsijver van de IS-strijders en draagt bij aan de wervende kracht van de video’s die ze van hun vernielingen maken. Dat IS-volgelingen beelden en gebouwen vernietigen omdat ze de islam willen zuiveren, blijkt uit het feit dat zij in de eerste plaats monumenten van afwijkende religieuze groeperingen vernietigen, zoals van christenen, jezidi’s en andersdenkenden binnen de islam, zoals soefi’s en sjiitische moslims. Terwijl de verwoesting van het archeologisch erfgoed breed wordt uitgemeten in de westerse pers en zo de indruk ontstaat dat IS het vooral op historische monumenten gemunt heeft, is de verwoesting van het culturele erfgoed van andere religieuze groepen vele malen omvangrijker. Hier horen we verrassend weinig over. In een aantal gevallen gaat het om belangrijke historische bouwwerken zoals het monument van de Armeense genocide in Deir ez-Zor, de 8ste-eeuwse Assyrische kerk van Tikrit en de tombe van de profeet Younis (Jona) in Mosul. Al was het merendeel van de talloze kerken, moskeeën, begraafplaatsen en bibliotheken dat door IS werd verwoest niet zo oud en in kunsthistorisch opzicht weinig bijzonder, voor hun gebruikers waren ze daarom niet minder belangrijk.

Eén van de Boeddha's in de Bamiyan-vallei. Deze foto stamt uit 1963. Afbeelding: UNESCO.
Eén van de Boeddha’s in de Bamiyan-vallei. Deze foto stamt uit 1963. Afbeelding: UNESCO.
Profetische woorden van Heine
De systematische culturele zuivering die IS op dit moment in zijn gebied doorvoert, laat zien dat religieus iconoclasme dikwijls ook politieke motieven heeft. Culturele zuivering gaat vaak hand in hand met etnische zuivering en hangt samen met territoriale claims. De profetische woorden van de Duitse dichter Heinrich Heine uit 1821, ‘wo man Bücher verbrennt, verbrennt man am Ende auch Menschen’, zijn helaas al vele malen bewaarheid en nog altijd actueel. Tijdens de Armeense genocide die honderd jaar geleden begon, werden niet alleen 1,5 miljoen Armeniërs vermoord, maar werden ook hun kerken en kloosters door de Turken vernietigd. De Rode Khmer verwoestte in Cambodja in de jaren zeventig tal van boeddhistische heiligdommen. Christelijke Serviërs vernietigden in de jaren negentig vele duizenden moskeeën in Kosovo waar zij de moslims vermoordden en verdreven. Het gedrag van IS is vergelijkbaar; IS-strijders vernietigen niet alleen de monumenten van andersdenkenden, maar vermoorden en verdrijven deze groepen ook daadwerkelijk uit hun gebied. Nu hun huizen en religieuze verzamelplaatsen zijn vernietigd, is het of ze nooit in het kalifaat van IS hebben geleefd. Bovendien is er nu voor de vluchtelingen niets meer om naar terug te keren. In dit opzicht gaat het iconoclasme van IS hand in hand met het creëren van een islamitische staat. De zogenaamde culturele zuivering is daarom ook een manier om politieke macht te claimen binnen een bepaald territorium. Bij het vernietigen van oudheden speelt mogelijk ook mee dat die door de seculiere Baath-regimes van Saddam Hoessein en Bashar el-Assad veelvuldig werden ingezet om een nationale identiteit te creëren. Zowel in Irak als in Syrië ging men er prat op dat in deze gebieden de wieg van de menselijke beschaving stond. De gemeenschappelijke identiteit die IS wil creëren, staat volkomen los van deze pre-islamitische geschiedenis en breekt radicaal met de maatschappij van voor het kalifaat. Historische objecten zijn hiermee voor IS waardeloos geworden.

“De handel in antiquiteiten is na de olie de grootste inkomstenbron van IS”

Reacties uitlokken
Tot nu toe zijn alleen religieuze en politieke motieven genoemd achter het iconoclasme van IS. Maar er spelen ook economische overwegingen een rol. De handel in antiquiteiten is na de olie de grootste inkomstenbron van IS. Het verkopen van cultureel erfgoed is ook een vorm van iconoclasme, omdat objecten zo uit hun oorspronkelijke omgeving verdwijnen. Ook in dit opzicht is IS verre van uniek. Denk bijvoorbeeld aan de vele iconen die in Rusland na de revolutie van 1917 uit kloosters en kerken werden weggehaald en terechtkwamen in westerse collecties en musea, of de boeddhistische kunstvoorwerpen uit Tibet die de westerse markt overspoelden nadat China hier in 1950 binnenviel. Hoewel er in de geschiedenis veel iconoclastische bewegingen te vinden zijn die doen denken aan het iconoclasme van IS, lijkt de doelbewuste en publieke vernietiging van met name historisch erfgoed vooral iets van de laatste vijftig jaar te zijn. Dit heeft alles te maken met het toegenomen belang van cultureel erfgoed in de westerse wereld. Steeds meer benadrukt men het belang van de geschiedenis en historische objecten voor de identiteit van een groep of land, of zelfs voor de mensheid als geheel. Hoe meer waarde het Westen echter toeschrijft aan deze monumenten, hoe meer dit koren op de molen is van de iconoclasten, die er alles aan doen hun gewelddadige acties in het Westen bekend te maken. De video’s die IS via het internet verspreidde en de heftige reacties die dit wereldwijd uitlokte, laten
duidelijk zien dat het iconoclasme van IS tenminste deels is gericht tegen het vijandige Westen. Door zich af te zetten tegen westerse waarden en normen bevestigt IS in feite zijn eigen identiteit, die lijnrecht staat tegenover alles wat westers is. Een vergelijkbare situatie deed zich voor in 2001, toen de Taliban voor het oog van de gehele wereld de reusachtige boeddha’s in de Bamiyan-vallei in Afghanistan opblies. Net als bij IS was dit een zorgvuldig geënsceneerde actie die al weken eerder was aangekondigd. Pogingen vanuit het Westen de vernietiging te voorkomen door te wijzen op de culturele waarde van de beelden hadden het tegenovergestelde effect. De waarde die deze beelden voor het Westen hadden, maakte ze voor de Taliban juist tot idolen die vernietigd moesten worden.

Het iconoclasme van is is een zeer gecompliceerd verschijnsel, dat zowel religieuze, politieke als economische gronden heeft. Duidelijk is ook dat het geen simpele, ondoordachte vernielzucht is, gepleegd door onbezonnen strijders. Zoals eerder in de geschiedenis, is ook het iconoclasme van is een doelbewuste, goed doordachte actie die van bovenaf wordt opgelegd.

Dit artikel is afkomstig uit het tijdschrift Geschiedenis Magazine
Geschiedenis Magazine biedt 8 x per jaar meeslepende geschiedenis uit betrouwbare bron. Goed verteld en rijk geïllustreerd. Benieuwd wat u van het komende nummer kunt verwachten? Kijk dan op www.isgeschiedenis.nl.

Bronmateriaal

Geschiedenis Magazine

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd