We kijken nog steeds naar de oorlog door de ogen van de nazi’s

Driekwart eeuw geleden werden we gered en bevrijd door de geallieerden. Sindsdien hebben we met talloze films en documentaires onszelf bewust geprobeerd te maken van de verschrikkingen tijdens de oorlog. Door de lens van de nazi’s.

We staan er niet bij stil, maar worden zelfs tot op de dag van vandaag beïnvloed door nazi-propaganda. Simpelweg omdat we om educatieve, informatieve of emotionele redenen ons op de hoogte willen stellen van de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. Om dat te doen, bekijken we graag bewegende beelden en om ons die te geven maken documentaire- en filmmakers massaal gebruik van beelden, die door de nazi’s gemaakt werden.

Nazi’s beelden van vervolging
“Het gaat er nog niet eens zo zeer om, om hoeveel beelden het gaat. Het gaat er om welke beelden dat zijn. De beelden, die we het meest voorbij zien komen en die gemaakt zijn door de nazi’s, betreffen namelijk precies die onderdelen van de oorlog die gaan over de vervolging. Dus we zien de kampen, de getto’s, de massamoorden. We zien al die dingen dus grotendeels door de ogen van de nazi’s.” Professor dr. Frank van Vree is hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Conflict en Herinnering aan de Universiteit van Amsterdam én directeur van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.

De reden dat we na al die tijd nog kijken naar die beelden is eenvoudig: er is weinig ander beeldmateriaal, dan dat gemaakt door de Duitsers, over de vervolging voorhanden. En zonder dat we het beseffen, kijken we dus eigenlijk propaganda. “Dat zijn beelden met een antisemitische lading. We denken dat beelden niet liegen.”

We kijken naar propaganda
“Als we bijvoorbeeld beelden uit de beruchte Westerbork film zien, denken we al snel dat dat het echt zo was in het kamp Westerbork. Beelden liegen immers niet. Maar die film is gemaakt in opdracht van de kampcommandant. In principe voor interne doeleinden. Hij wilde zijn superieuren laten zien, hoe goed hij de boel op orde had. We zien een schoon kamp, netjes en goed georganiseerd. Wat we allemaal niet zien, is juist de schurft, de vlooien, alle wantoestanden en de grote angst van de mensen. Zo’n film is dus misleidend. De film die gemaakt is over het kamp Theresiënstadt in het hedendaagse Tsjechië is nog zo’n voorbeeld. We zien daar duizenden Joodse kampgevangenen met wie op het eerste gezicht niet zo veel aan de hand leek te zijn. En dat was precies de bedoeling. Die film is door de nazi’s gemaakt om de zorgen van het Rode Kruis en buitenlandse regeringen te sussen. Pure propaganda.”

Antisemitische boodschap
Moeten we alle door de Duitsers gemaakte beelden wantrouwen? Van Vree maakt wel een duidelijk onderscheid. “In sommige gevallen is de misleiding en de beïnvloeding ernstiger dan in andere. Het hangt ervan af waarvoor de beelden gemaakt zijn. Zo zijn er ook veel particuliere beelden van Duitse soldaten. Zij maakten kiekjes over wat ze meemaakten en waar zij waren. Dat zijn vaak tamelijk neutrale beelden, ook al zijn ze door Duitsers gemaakt. De informatiewaarde van die beelden weegt wel op tegen de betrekkelijke nadelen. De beelden die onze voorstelling van de oorlog het meest beïnvloeden zijn niet gemaakt door Duitse particulieren, maar vooral de bewegende beelden, gemaakt door het nazi-systeem met een duidelijke antisemitische boodschap en propagandistische lading.”

Geënsceneerde foto’s met stapels lijken
Overigens is aan de kleuring van onze indruk van de oorlog niet te ontkomen. De meeste beelden van na de bevrijding die ons onder ogen komen, zijn uiteraard juist weer met name gemaakt door de geallieerden. En ook zij maakten daar bewust gebruik van volgens Van Vree. “Er zijn beroemde foto’s van het kamp Ohrdruf, gemaakt een week na de bevrijding aldaar, waarop de Amerikaanse opperbevelhebber Eisenhouwer te zien is te midden van de opgestapelde lijken. Die foto’s zijn ook geënsceneerd. Toen de legers daar aankwamen, een week eerder, lagen de lijken wel degelijk opgestapeld, maar in de tussenliggende week waren ze netjes begraven. Speciaal voor de foto’s werden er nieuwe lijken opgestapeld. Ook daar zat een boodschap achter. Eisenhouwer wilde het Amerikaanse volk laten weten dat de Amerikaanse inmenging in de oorlog echt nut had gehad. Maar dat was niet de enige reden.. Verreweg de meeste Duitse burgers hadden geen idee van wat er nu allemaal echt gebeurd was, of ze wilden het niet weten, en men wilde deze beelden gebruiken voor de heropvoedingscampagne van de Duitse bevolking.”

Generaal Dwight Eisenhower en andere hooggeplaatste legerofficieren lopen langs de lichamen van mensen die gevangen zaten in het concentratiekamp Ohrdruf. Afbeelding: United States Holocaust Memorial Museum.

Bewust films maken en kijken
De roep om antwoorden en de nood om verwerking, bleef ver na de bevrijding. En daarmee de behoefte aan documentaires en films, waarvoor de nazi-beelden gebruikt werden. Langzaam groeide het bewustzijn omtrent de oorsprong van deze beelden. Toch zie je dat nog steeds niet overal terug. De Amsterdamse historicus verbaast zich over het gemak waarmee film- en televisiemakers soms mixen en matchen. “In Who Will Write Our History bijvoorbeeld, waarschuwt de filmmaker juist voor de beïnvloeding van de nazi-beelden. Toch wisselen zelfs in deze film beelden van de nazi’s af met beelden die clandestien gemaakt zijn door Joodse onderdrukten, zonder dat erbij vermeld wordt, van wie nu welke beelden afkomstig zijn.” Willen we de beelden van de vervolging en de genocide zo goed mogelijk zonder nazi-beïnvloeding kijken, dan moeten we bewust omgaan met het doel en de gedachte waarmee de beelden gemaakt zijn. “Filmmakers kunnen de oorsprong expliciet vermelden. In ondertitels of met voice-overs. De kijkers zouden zich kunnen afvragen, waarnaar ze nu eigenlijk kijken.”

Het is noodzaak om weloverwogen om te gaan met de gedachte die achter de beelden steekt. Alleen op die manier kunnen we de buitengewone efficiëntie van de nazi- propaganda machine tenietdoen.

Bronmateriaal

Interview met professor dr. Frank van Vree
Afbeelding bovenaan dit artikel: Bundesarchiv (via Wikimedia Commons)

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd