Het wonder van de maagdelijke voortplanting

Bioloog en columnist Noor Fiers verwondert zich over Maria’s onbevlekte ontvangenis. Iets wat in de natuur overigens vaak genoeg voorkomt.

In de donkere dagen voor kerst, waarin mensen uitgeput van een jaar hard werken onder de kerstboom ballen liggen te tellen, verbaas ik me elk jaar weer als ik het kerstverhaal hoor. Daarbij kijk ik niet op van een ster die, gezien door wijzen uit het Oosten, de precieze plek van de kribbe aanwijst, niet over de barre omstandigheden waarin het kindeke Jezus geboren werd (hoe heeft hij die lage temperaturen en onhygiënische stal in godsnaam overleefd?) en niet over het uithoudingsvermogen van de arme ezel die een zwangere Maria over een enorme afstand op zijn rug heeft moeten dragen. Nee, ik verwonder mij over het gemak waarmee men aanneemt dat Maria onbevlekt ontvangen is, en door een miraculeuze gebeurtenis zwanger raakte. In de bijbel is te lezen, dat dit gebeurde door de kracht van de Heilige Geest, en dat Maria nog maagd is. Als bioloog vraag ik me dan af, of Jezus het resultaat was van een uitwisseling van genetisch materiaal tussen Maria en die goddelijke ander, of was er sprake van maagdelijke voortplanting?

goudvis

Parthenogenese
In de dierenwereld komt maagdelijke voortplanting, of parthenogenese, voor bij insecten, vissen en sommige reptielen. Bij deze vorm van voortplanting leggen vrouwtjes spontaan eieren, zonder dat daarbij een mannetje in beeld geweest is. Wandelende takken en bladluizen, maar ook de goudvis regelen zo een groot deel van hun voortplanting. Het is snel, efficiënt en kost weinig energie. Er hoeft namelijk geen tijd en moeite besteed te worden aan het zoeken naar en selecteren van een gunstige paringspartner, er hoeven geen ingewikkelde paringsdansen opgevoerd te worden, om maar te zwijgen over de energie die door het niet uitvoeren van de paring zelf wordt bespaard. Nakomelingen van maagdelijke voortplanting zijn het resultaat van de samensmelting van een eicel met een poollichaampje (een soort onvolgroeide eicel) in het lichaam, en hebben dus alleen genetisch materiaal van hun moeder meegekregen. En daar zit ‘m net de kneep. Door parthenogenese ontstaan grote groepen individuen met heel weinig genetische variatie. Iedereen is heel erg familie van elkaar, met veel dezelfde sterke eigenschappen, maar ook dezelfde minder mooie kanten, zwakheden en vatbaarheid voor ziektes of afwijkingen. Bij veranderende omstandigheden kunnen hierdoor in no-time hele populaties uitsterven, en dat is evolutionair gezien niet zo’n slimme zet.

“De Australische breedvoetbuidelmuis heeft een fataal libido”

Ordinaire geslachtelijke voortplanting
Vandaar dat veel dieren die zich maagdelijk voortplanten van tijd tot tijd hun toevlucht zoeken in ordinaire geslachtelijke voortplanting. Bij het mengen van genen van mannetje en vrouwtje ontstaan nieuwe, soms verrassende combinaties, die kunnen leiden tot immuniteit tegen een dodelijke ziekteverwekker, of een grotere tolerantie voor een veranderende omgevingsfactor, en dus een verhoogde overlevingskans voor de soort. Een goede reden voor dieren om wat extra inspanning te leveren dus, al kost het vaak bloed, zweet, tranen en af en toe zelfs hun leven. Want dat de Heer rare kostgangers heeft als het gaat om voortplanting, moge duidelijk zijn. Neem bijvoorbeeld de Australische breedvoetbuidelmuis. Dit kleine knaagdier heeft een fataal libido. Tijdens het korte paringsseizoen zoeken de mannelijke breedvoetbuidelmuizen vrouwtjes op om mee te paren. Daarbij proberen ze zoveel mogelijk vrouwtjes te bevruchten in een korte tijd. Ze gebruiken al hun energie bij het veroveren van de vrouwtjes en bij het in conditie houden van hun sperma, zodat ze aan het eind van het paarseizoen helemaal uitgeput zijn. Er zitten zoveel stresshormonen in hun bloed dat hun immuniteitssysteem het begeeft, met de dood tot gevolg. Het ultieme offer voor de generatie die komen gaat.

Een vrouwelijke spin die vele malen groter is dan de mannetjes die haar omringen. Afbeelding: Andreas Graichen (via Wikimedia Commons)
Een vrouwelijke spin die vele malen groter is dan de mannetjes die haar omringen. Afbeelding: Andreas Graichen (via Wikimedia Commons)
Bidsprinkhanen
Eenzelfde dodelijk lot treft ook de mannetjes van een aantal spinnen- en bidsprinkhaansoorten. Omdat zij vaak veel kleiner zijn dan hun vrouwelijke partners, zijn zij hun leven in de nabijheid van hun door jachtinstinct gedreven eega’s niet zeker. Ze worden opgegeten na de paring, of in sommige gevallen al tijdens de daad. De eiwitten in hun lijf vormen prima voedingsstoffen en kunnen de vrouwtjes helpen bij de aanmaak van eicellen, die vervolgens worden bevrucht met de zaadcellen van de gestorven mannetjes. Mannetjes van de zijdespin is dit een iets te extreme vorm van seks; hun overlevingsdrang is te groot om zich op te laten eten. Zij hebben een bijzondere techniek ontwikkeld om tijdens de daad te vluchten. In het heetst van het liefdesspel breken de mannetjes hun geslachtsdelen af en rennen zij voor hun leven, wat in de meeste gevallen gespaard blijft. Hun geslachtsdelen blijven tot na de paring in het vrouwtje aanwezig en blokkeren zo de ingang voor andere mannetjes.

“Zijdespinnen breken in het heetst van het liefdesspel hun geslachtsdelen af en rennen voor hun leven”

Seks op afstand
De papiernautilus, een octopus soort die voorkomt in de Middellandse Zee, laat het zover niet komen. Om geen enkel risico te lopen om als gevolg van het slechte humeur van de vrouwtjes in hun vruchtbare periode te veranderen in calamaris ringen, blijft hij zover mogelijk van zijn partner vandaan. Om toch tot paring te kunnen komen, schiet hij zijn penis weg. Deze bereikt vervolgens al zwemmend het vrouwtje in kwestie en nestelt zich in haar vagina, waar het sperma wordt gedoneerd. Bij de mannelijke nautilus groeit elk jaar een nieuwe wegwerp penis, dus kan hij dit trucje elk jaar opnieuw uitvoeren. Het vrouwtje komt er slechter vanaf; zij heeft maar eens in haar leven seks, en dan is het ook nog eens seks op afstand!

Niet moeders mooiste, deze diepzeehengelvis. Afbeelding: via Wikimedia Commons.
Niet moeders mooiste, deze diepzeehengelvis. Afbeelding: via Wikimedia Commons.
Samen één
Zo extreem op afstand als de papiernautilus zorgt voor nakomelingen, zo zonder afstand is de voortplantingstechniek van sommige vissoorten uit de familie van de armvinnigen, zoals de zeeduivel en de hengelvis. De laatste is overigens zo lelijk, dat je je bijna afvraagt of dat de reden is dat ze alleen voorkomt in de diepzee, waar geen licht doordringt en waar ze dus onzichtbaar blijft. Wetenschappers hebben zich lang gebogen over de voortplantingsstrategie van deze vissen; ze kregen het nooit te zien. Steeds wanneer ze een exemplaar vingen om te bestuderen, bleek het bovendien een vrouwtje te zijn. Volwassen mannetjes waren onvindbaar. Zouden deze vissen zich ook maagdelijk voortplanten? Een vreemd aanhangsel dat werd gevonden aan de vrouwtjesvissen leverde het bizarre antwoord op deze vraag. Als een mannetjes hengelvis uit het ei komt, kan hij zichzelf niet voeden. Met behulp van een sterk ontwikkeld reukorgaan gaat hij op zoek naar een vrouwtje, en bijt haar in de zij. De beet activeert enzymen, die de huid van het mannetje en vrouwtje plaatselijk laten verdwijnen en de bloedvaten laten fuseren. Voedingsstoffen worden via het bloed doorgegeven van vrouwtjes naar mannetje. Het lichaam van het mannetje gaat vervolgens degenereren tot er uiteindelijk niet veel meer overblijft dan een in het vrouwtje geïntegreerde geslachtsklier, die reageert op de veranderende hormoonspiegel van het vrouwtje door het uitscheiden van sperma.

Ellende op de EHBO
Wanneer al deze manieren van voortplanting u wel heel bizar, extreem en gevaarlijk voorkomen, ook bij mensen zorgt seks voor menig ongelukje. Jaarlijks belanden tientallen mensen op de eerste hulp na een ongelukje tijdens de daad. Blauwe plekken, verrekte spieren en beten of krabben van jaloerse huisdieren zijn dan nog het meest onschuldig. En hoewel mannen niet hoeven te rennen voor hun leven tijdens of na de daad of hun geslachtsdelen op de plaats delict achter hoeven te laten, kan een penisbreuk toch voor een hoop ellende zorgen.

Mocht u tijdens de kerstdagen volkomen zonder risico willen genieten van elkaar, raad ik u aan om rustig onder de kerstboom te blijven liggen en samen met uw partner het kerstverhaal te lezen. Komt u er misschien net als ik achter dat Maria werd uitverkoren voor de meest optimale vorm van voortplanting, zonder risico op ziekten of verwondingen, en met garantie op een wonderkind.

Noor Fiers is docent biologie en NLT op een middelbare school in Brabant. Ze is gek op sciencefiction, spannende boeken en boeken over wetenschap. Ze raakt niet uitgepraat over biologie en onderwijs en twittert daar ook graag over. Naast elektronisch gekwetter is ze graag buiten om naar de tweets van echte vogels te luisteren en te genieten van de wondermooie wereld om ons heen.

Bronmateriaal

"" -

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd