Wat als de Berlijnse Muur nooit was gevallen?

Wanneer op 9 november 1989 de Berlijnse Muur valt, komt er een einde aan de scheiding tussen het westen en oosten van Duitsland. Maar wat als de val van de muur nooit was gebeurd? Wij laten drie deskundigen aan het woord.

Als de Tweede Wereldoorlog in 1945 eindigt, wordt Duitsland opgedeeld in vier gebieden. Deze zones komen in handen van de geallieerden: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Rusland. Niet alleen het land wordt onderverdeeld maar ook de hoofdstad Berlijn. Er komt een begin aan een nieuwe periode: de Koude Oorlog. Op 23 mei 1949 wordt de Bondsrepubliek Duitsland opgericht uit de westelijke delen van het land en op 7 oktober van datzelfde jaar wordt de Duits Democratische Republiek (DDR) opgericht in het oosten. Vanaf dat moment is het land in tweeën gedeeld: het vrije westen en het communistische oosten. Wanneer er tussen 1949 en 1961 2,6 miljoen mensen vanuit het oosten naar het westen vluchten, besluiten Walter Ulbricht en Sovjetleider Nikita Chroesjtsov de Berlijnse Muur te bouwen, om zo de leegloop van het land tegen te gaan. Wie toch probeert te vluchten, wordt neergeschoten. Op 9 november 1989 valt de Muur en komt er symbolisch een einde aan de Koude Oorlog; de opheffing van de Sovjet-Unie op 26 december 1991 is het daadwerkelijke einde. Een jaar na de val van de Muur vormt Duitsland weer één staat.

Professor Paul Kubicek, werkzaam in Politieke Wetenschappelijke studies aan Oakland University
“In de tijd dat de Berlijnse Muur viel was er al sprake van een grote behoefte aan verandering: het moment was daar. Dit kwam voornamelijk door de grote problemen in het oosten van Europa; dat steeds verder achterliep op economisch gebied ten opzichte van het westen. Toch, als de Berlijnse Muur nooit was gevallen had dat betekend dat het communisme op de één of andere manier had overleefd en dat er nog steeds een Oost-Duitsland zou bestaan. Dit zou betekenen dat er ook nooit een expansie van de Europese Unie en de NAVO naar het oosten plaatsvond. Ik kan mij indenken dat de politiek onder druk zou staan om veranderingen door te voeren, iets wat voor spanningen zou zorgen in het oosten van Duitsland. In sommige gevallen zouden de Sovjets zelfs moeten ingrijpen zoals zij dat ook deden in 1956 en 1986. Europa zou in ieder geval instabieler zijn dan dat het nu is. Ook zou er nog steeds een soort van Koude Oorlog bestaan tussen het oosten en westen. De vraag ‘Wat als de Berlijnse Muur nooit was gevallen?’ brengt echter nog een belangrijke vraag ter sprake: ‘Was de val van de Berlijnse Muur (en dat van het communisme) onvermijdelijk?’. Hoewel het makkelijk is om hier ‘ja’ op te beantwoorden kan ik het mij voorstellen dat de Sovjet-Unie zou proberen om door te gaan. Er zou onderdrukking en ontevredenheid zijn zoals wij dat zien in China en Noord-Korea; ondemocratische systemen kunnen wel degelijk voortbestaan. De Sovjets zouden reformaties kunnen doorvoeren zoals in China om contact te maken met de rest van de wereld en tegelijkertijd een één-partij-staat te blijven. Ik weet alleen niet zeker of dit ook zou werken voor Oost-Europa waar het communisme werd opgelegd en de overheersing van de Sovjet-Unie werd geminacht.”

De slachtoffers van de Berlijnse Muur. Foto gemaakt door Armando G Alonso via Flickr.
De slachtoffers van de Berlijnse Muur. Foto gemaakt door Armando G Alonso via Flickr.

Historicus Frederick Taylor, auteur van het boek ‘The Berlin Wall’
Taylor wil vooral duidelijk maken dat als de Muur nooit was gevallen, Oost-Duitsland nog armer was geweest dan dat het destijds al was. “Het zou een politiestaat zijn geworden; eentje die wij al sinds de tijd van Stalin niet meer hebben gezien.” Taylor laat dit zien door een analyse van de gebeurtenissen in de jaren tachtig. “Wij weten dat in het midden van de jaren tachtig de Oost-Duitse overheid plannen had gemaakt om de bestaande Muur te ‘upgraden’ met een elektronische constructie. Deze nieuwe Muur zou niet alleen een fysieke barrière zijn, maar zou ook camera’s en sensoren bevatten om zo potentiële vluchtelingen te ontmoedigen. Het probleem was echter of Oost-Duitsland en haar bazen in Moskou de wil hadden om het plan uit te voeren. In 1985 werd de hervormer Gorbachev leider van de Sovjet-Unie. Hij had een andere visie dan de Oost-Duitse leiders; onder hen bestond geen twijfel over het loslaten van een nieuwe golf van repressie op haar burgers. Zij wilden het volk maar al te graag weerhouden van liberale eisen zoals het einde van de dictatuur en de vrijheid om te reizen. Gorbachev weigerde echter alle medewerking. De enige manier waarop de Muur had blijven bestaan is als Gorbachev was vervangen door een strengere leider door middel van een staatsgreep. De repressieve maatregelen van de Oost-Duitsers om de Muur te behouden, hadden dan wel de medewerking van de Sovjet-Unie gehad. Het was dus mogelijk geweest om de Berlijnse Muur te behouden. Dit had echter nooit de economische en financiële problemen van Oost-Duitsland opgelost. Sinds de oliecrisis in de jaren zeventig stortte het oosten zich steeds meer in een faillissement; het land had weinig natuurlijke grondstoffen in haar bezit en het had een enorme schuld bij Rusland en West-Duitsland. De Oost-Duitse overheid berekende in 1989 dat de levensstandaard van de bevolking, om de schulden af te kunnen betalen, met 25 tot 30 procent zou dalen. Ook de productie was gevaarlijk laag en bleef destijds dalen. De enige inkomsten die het land binnenkreeg, kwamen uit de verkoop van politieke gevangenen aan het westen en het produceren van consumenten goederen voor West-Duitsland voor extreem lage prijzen. Het land was dus nog armer geworden als de Muur er nog steeds zou zijn. Een andere optie voor de Oost-Duitsers was om het regime te liberaliseren en zo Oost-Duitse burgers vrij te laten reizen. Maar als dat was gebeurd, waarom zou Oost-Duitsland dan überhaupt een Berlijnse Muur nodig hebben?”

De Berlijnse Muur. Foto gemaakt door Mike via Flickr.
De Berlijnse Muur. Foto gemaakt door Mike via Flickr.

Professor Benjamin Robinson, werkzaam in Germaanse studies aan Indiana University
Robinson ziet het lot van Oost-Duitsland positiever in dan Taylor. “Als de Berlijnse Muur nooit was gevallen had de Sovjet-Unie mogelijk nog steeds bestaan. Het zou dan op China lijken: een markteconomie met een grote staatssector. Handelsconnecties tussen Oost-Duitsland en landen als China, India, Brazilië, Venezuela, Cuba en Zuid-Afrika zouden zijn vergroot. Samen hadden zij een economie opgericht die kan concurreren met de leidende Amerikaanse dollar. In het land zelf zouden sociale organisaties als de Umwelt Bibliothek, de kerken, Neues Forum en onafhankelijke handelsunies hun invloed sterk hebben verankerd. Voortaan wordt ook regionaal gestemd waardoor er een ‘demokratische Willensbildung’ zou ontstaan en uiteindelijk ook een oppositiepartij binnen de staat. Oost-Duitsland zou dus zeker een aantal reformaties hebben doorgevoerd en de goede economie zou tegelijkertijd de staatsvorm sterker maken. Net zoals landen in het Latijnse Amerika zou ook het oosten van Duitsland meer vertrouwen in zichzelf krijgen en de grenzen opengooien zonder bang te zijn voor immigratie naar het westen. De Muur zou uiteindelijk toch vallen, maar wel onder de voorwaarde van een onafhankelijk Oost-Duitsland. Deze ontwikkeling van een socialistische economie zou er voor zorgen dat de globale groei in het verschil tussen geavanceerde en nog ontwikkelende economieën kleiner zou worden. Het langzamere tempo van kapitalisering zou betekenen dat er meer kans was om ecologische maatregelen te nemen; verouderde en vervuilende industrieën zoals de kolenmijnen in Lausitz hadden dan de mogelijkheid om zich om te zetten in een moderne energie-industrie. Nu wil ik niet zeggen dat conflicten compleet zouden verdwijnen en dat vrede en voorspoed voortaan geen einde kenden als de Berlijnse Muur nooit was gevallen. Maar ik denk wel dat de globaliserende wereld twee opties zou hebben, die met elkaar zouden samenwerken. Daarnaast zou de Koude Oorlog zich hebben verzwakt in het populaire en zelfverzekerde globale socialisme. De worsteling rond vrijheid en gelijkheid zou blijven doorgaan maar dan wel langs een nieuw, meer milieuvriendelijker en creatiever pad.”

Wat denkt u? Wat zou er gebeurd kunnen zijn als de Berlijnse Muur nooit was gevallen? En welk scenario vindt u het meest waarschijnlijk?

Bronmateriaal

Interview met Richard E. Schade
Interview met Benjamin Robinson
Interview met Paul Kubicek
Interview met Frederick Taylor
De foto bovenaan dit artikel is gemaakt door Rob (cc via Flickr.com).

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd