Alexander de Grote: grote held of ordinaire moordenaar?

alexander-grote

Hij is de geschiedenis ingegaan als de grote winnaar. De man die de wereld letterlijk veroverde. Een soort held. Maar zo’n 2300 jaar na zijn dood begint de opinie om te slaan. Was de grote held eigenlijk geen ordinaire moordenaar? Een portret van de man die de wereld één wilde maken, maar tot op de dag van vandaag verdeeldheid schept: Alexander III de Grote.

Koning Philippos II van Macedonië en zijn vrouw Olympias worden in het jaar 356 voor Christus verblijd met de geboorte van een zoon. Ze noemen hem Alexander. Het jongetje is een echt moederskindje en groeit op zoals de meeste Griekse jongetjes van stand: hij krijgt een gedegen opleiding waarin de klassieken, wiskunde, muziek, schrijven en lezen waren inbegrepen. Zodra hij wat ouder is, wordt hij klaargestoomd voor een grotere taak: het besturen van Macedonië. Niemand minder dan filosoof Aristoteles zelf neemt de jongen onder zijn hoede.

Moederlief

Olympias kwam uit een gebied dat niet echt Grieks was. Ze was dan ook eigenlijk een ‘barbaar’ en dat maakt haar zoon en de troonopvolger Alexander III tot een halve barbaar.

Politika
We weten niet wat de filosoof Alexander precies geleerd heeft, maar het is aannemelijk dat de politieke visie die Aristoteles jaren later in zijn boek “Politika” uit de doeken zou doen, aan de orde is gekomen. Ook de overtuiging van Plato, Aristoteles’ docent, moet in de opvoeding zijn doorgedrongen. Volgens Plato waren alle barbaren (mensen die niet Grieks waren) van nature vijanden die onderworpen dienden te worden. Aristoteles zou die gedachtegang nog wat verder doorgevoerd hebben en zelfs gesteld hebben dat de ‘barbaren’ tot slaven gemaakt mochten worden.

Conflicten
Terwijl Aristoteles de jonge Alexander onderrichtte, ontwikkelde de kroonprins zich ook op andere gebieden. Zo was hij een uitstekende ruiter. Zijn talenten kwamen goed van pas in het leger van Philippos en vader en zoon werkten enige tijd nauw samen. Tot de situatie escaleerde. Alexander was een echt moederskindje en werd sterk door Olympias beïnvloed. Philippos moet het daar steeds moeilijker mee hebben gekregen. Olympias zou een bemoeizuchtige en jaloerse vrouw zijn geweest die het niet kon hebben dat haar man haar buiten de regering hield en ook nog eens vele bijvrouwen had. Veel historici vermoeden dat Olympias door haar beïnvloeding van Alexander op een breuk tussen vader en zoon aanstuurde. Dat lukte haar aardig: er volgden wat conflicten en de rust keerde pas echt terug toen Philippos in 336 voor Christus door Pausanius werd vermoord. Sommige geschiedkundigen denken dat Pausanius door Olympias en Alexander tot de moord werd aangezet. Anderen zijn ervan overtuigd dat Pausanius de actie zelf bedacht.

Links: Aristoteles onderwijst Alexander de Grote. Rechts: Aristoteles.

De troon veilig stellen
Alexander twijfelt na de moord geen moment en claimt de macht over Macedonië. Dat was niet onverstandig: velen dachten aanspraak op de troon te kunnen maken en verdeeldheid dreigde. Om er zeker van te zijn dat andere erfgenamen de troon later niet op konden eisen, ruimde Alexander deze stuk voor stuk uit de weg. Zijn moeder hielp hem een handje.

Liefhebber van poëzie

Alexander was een grote liefhebber van de klassieke verhalen en poëzie. Hij moet de grote schrijvers en dichters dan ook goed gekend hebben. Dat laatste tot grote opluchting van de in Thebe woonachtige familie van de dichter Pindarus. Toen Alexander de stad met de grond gelijk liet maken, zorgde hij ervoor dat het huis van de dichter gespaard werd.

Problemen in Thebe
De onrust in de hoofdstad was nog maar net tot een einde gekomen toen problemen ontstonden in diverse Griekse steden. De steden hadden zich al vaker tegen het regime van de Macedonische koning verzet en de oproerkraaiers moesten bedacht hebben dat de troonswisseling een moment van zwakte in de defensie van het Macedonische koninkrijk was. Ze kwamen van een koude kermis thuis: Alexander is zich er terdege van bewust dat hij zich nu moet laten gelden en zijn gehele rijk en omringende gebieden moet laten zien wie de baas is. Hij onderdrukt de relletjes en laat zich met name gelden in Thebe, waar oproerkraaiers zich in de stad verschansen. Alexander slaat hard toe: hij bestormt de stad en vermoordt zo’n 6000 inwoners. Nog eens 30.000 anderen worden gevangen genomen en als slaven verkocht. De stad wordt vrijwel helemaal verwoest.

De Perzen
Alexander had zijn ambitieuze instelling niet van een vreemde. Vader Philippos had gedurende zijn leven zijn macht en land ook steeds verder uitgebreid. Dat had een nare consequentie: de grenzen van Macedonië kwamen steeds dichter in de buurt van de grenzen van het Perzische rijk. Een confrontatie kon niet uitblijven en kort voordat Philippos werd vermoord, werd al aan een aanval gewerkt. Alexander besluit die lijn voort te zetten en trekt in het jaar 334 voor Christus ten strijde. Het resultaat is indrukwekkend. Duizenden soldaten van het Perzische rijk komen om, terwijl Alexanders troepen hooguit honderd soldaten moeten missen.

De veldtocht voerde Alexander de Grote eerst naar Egypte en daarna naar Azië. Afbeelding: Wikipedia.org

Egypte
Alexander zet zijn veldtocht voort en trekt richting Egypte (zie ook het kaartje hierboven). De Egyptenaren zien de koning graag komen. Ze bevinden zich in het jaar 330 voor Christus al enkele honderden jaren onder het juk van de Perzen en zien de komst van Alexander de Grote als bevrijdend. Hij wordt er met open armen ontvangen. Sterker nog: de koning wordt als een god en opvolger van de laatste farao – Nectanebo II – gezien. Deze farao zou na zijn dood de vorm van een slang hebben aangenomen en Olympias hebben bevrucht.

Homoseksueel?

Er zijn historici die vermoeden dat Alexander de Grote homoseksueel was. Hoewel de adviseurs van Alexander aandrongen op een huwelijk besloot de koning eerst ten strijde te trekken en dan pas een vrouw te kiezen. Een onverstandige keuze: als de koning wat zou overkomen, was er geen erfgenaam. Ook het feit dat de mooiste Perzische vrouwen zich aan Alexanders voeten wierpen en hij ze moeiteloos afwees, doet vermoeden dat hij niet op vrouwen viel. En dan is er nog Hephaestion: de beste vriend van Alexander. Hij zou in werkelijkheid ook de minnaar van Alexander zijn geweest. Alexander wakkert die vermoedens zelf aan door hun vriendschap te vergelijken met die van Achilles en Patroclus in de Ilias. Die vriendschap werd in die tijd gezien als een homoseksuele relatie.

Naar het oosten
De Perzen worden verslagen en Alexander kan Egypte aan zijn gebied toevoegen. Velen dachten dat de jonge koning daar genoegen mee zou nemen, maar het tegendeel is waar. De koning verzamelt zijn ploegen om naar het oosten te trekken. Hij wilde een groot deel van het huidige Azië veroveren. Een verlangen dat ongetwijfeld werd aangewakkerd door zijn confrontatie met de Gordiaanse knoop. Enkele jaren eerder was de legende van de knoop hem ter ore gekomen: wie de knoop kon ontwarren, zou over Azië regeren. Volgens de legende deed Alexander geen moeite om de knoop te ontwarren, maar hakte hij hem simpelweg door. Waarschijnlijk is dit legendarische verhaal onjuist: een profeet had gemeld dat de knoop ontward moest worden alvorens men de macht over Azië kon claimen. Als Alexander de knoop ruw zou doorhakken, was dat niet alleen valsspelen, maar ook een zonde tegen de goden.

Tot hier en niet verder
Of Alexander de knoop nu heeft doorgehakt of op een slimme manier heeft weten te ontwarren: hij marcheert door Azië en stad na stad valt. Uiteindelijk weet hij zelfs tot het Indisch Subcontinent door te dringen. Enkele opstandige stammen worden bloedig aan Alexanders macht onderworpen. Alles wijst erop dat de oorlogszuchtige heerser in staat moet zijn om de oostelijke grenzen van zijn rijk verder uit te breiden. Maar zijn eigen leger steekt daar een stokje voor. Na al die strijd slaat de vermoeidheid en bovenal angst toe. Er wacht hen oostelijker namelijk een grote vijand en verhalen over mannen op olifanten en soldaten met wapens waar de Macedoniërs zelfs nog nooit van gehoord hebben, doen zich de ronde. Het leger wil niet meer en Alexander moet zich daarbij neerleggen: het gezelschap keert terug naar het westen.

Hephaestion
Alexander keert terug naar Babylon. Eenmaal daar aangekomen hoort hij dat zijn goede vriend Hephaestion het leven heeft gelaten. Alexander rouwt en organiseert een enorme begrafenis. Niet lang daarna begint de grote heerser last te krijgen van angsten en depressies. Om zijn zinnen te verzetten, neemt hij zich voor Babylon mooier te maken. Maar zijn gemoedstoestand maakt hem wispelturig. Opdrachten die de ene dag worden gegeven, worden de andere dag weer ingetrokken.

Een beroemd mozaïek van de Slag bij Issos. Alexander de Grote is hier in gevecht met Darius III. Het kunstwerk werd in een villa in Pompeii teruggevonden.

Dood
Niet lang daarna sterft Alexander. De doodsoorzaak is nog steeds een raadsel. In oude geschriften wordt melding gemaakt van een feest dat enkele weken voor zijn dood plaatsvond. Alexander dronk er zoveel alcohol dat hij halverwege in elkaar stortte. Niet lang daarna krijgt hij koorts. De vorst is vastbesloten in leven te blijven en klampt zich vast aan zijn oude overwinningen en nieuwe plannen: hij wil Arabië binnenvallen. Maar het zou er nooit meer van komen. Op 10 of 11 juni van het jaar 323 voor Christus sterft de wereldveroveraar.

Hellenisme

Een belangrijke verdienste van Alexander de Grote: het hellenisme. Hij wilde de culturen binnen zijn rijk met elkaar vermengen en moedigde zijn soldaten aan om vrouwen uit andere volken te trouwen. Zelf gaf hij het goede voorbeeld door een Perzische vrouw tot zich te nemen. Alexander en in het bijzonder het Hellenisme veranderden de wereld.

Strijd
Het is onduidelijk wie het enorme rijk van Alexander erft. Zijn generaals hadden het hem op zijn sterfbed wel gevraagd, maar de vorst had heel filosofisch opgemerkt dat zijn rijk naar ‘de meest waardige’ moest gaan. Maar zoals te voorzien was, was de opvolger niet het grootste probleem van Alexanders nabestaanden. Het nieuws dat de vorst overleden was, ging als een lopend vuurtje en in het gehele rijk braken burgeroorlogen uit. Elk gebied wilde de macht weer in eigen handen krijgen en dat betekende een bloedige strijd tussen mensen die dachten het voortouw te moeten nemen.

Geen nazorg
Het laat duidelijk zien hoe Alexander zijn rijk altijd geregeerd had. Hij hield zich bezig met de veroveringen, maar van echte ‘nazorg’: de opbouw van een stabiele, lokale regering, een sterke economie, het handhaven van de vrede en bevorderen van de werkgelegenheid, was geen sprake. Hij wilde enkel zijn persoonlijke macht uitbreiden. Als de vorst sterft, blijft er eigenlijk niets over. Alles draaide immers om Alexander.

Verdeeldheid
De generaals probeerden te redden wat er te redden viel en stelden een koning aan. Maar de macht was toen eigenlijk al in rook opgegaan. Velen waren blij dat Alexander weg was. Maar er waren er ook die rouwden. Weer anderen gingen direct de strijd aan met de opvolgers van de vorst. De man die zo graag van alles één had gemaakt, liet een enorme verdeeldheid achter.

De dood van Alexander de Grote

Discussie
En tot op de dag van vandaag weet Alexander ook historici met elkaar in discussie te brengen. Zo gaan er de laatste jaren steeds meer stemmen op om de beeldvorming rondom Alexander de Grote te veranderen. Hij wordt in veel geschiedenisboeken beschreven als een goede vorst die als een soort held land na land veroverde. Sommige historici zijn daar fel op tegen. Ze zijn van mening dat de bloedbaden die Alexander zowel in binnen- als buitenland aanrichtte niet vergeten moeten worden en zien Alexander eerder als een bloeddorstige heerser.

Ongeacht hoe we tegen Alexander aankijken: het blijft een fascinerende persoonlijkheid die erin slaagde om een groot deel van de wereld – tijdelijk – één wist te maken. Zijn charisma, doorzettingsvermogen en tactisch inzicht zetten Macedonië voor eens en altijd op de kaart. Verbazingwekkend blijft het dat de vorst zijn gigantische rijk met zich meenam het graf in: het verbrokkelde en kwam nooit meer terug. Had hij het zo gewild? Misschien. Wellicht was de korte periode van wereldmacht voor Alexander voldoende. Misschien gunde hij het zelfs ‘de meest waardige’ niet. Wie zal het zeggen…

Bronmateriaal

Boek: Alexander the Great. Door Lewis Vance Cunnings.
Boek: Alexander the Great: World Conqueror. Door Michael Burgan.
Alexander the Great: the invisible enemy: a biography. Door John Maxwell O'Brien
Boek: History of Alexander the Great. Door: Jacob Abbott

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd