Er dreigt een wereldwijd tekort aan… zand

Wie op het strand loopt, zou het niet denken, maar de zandkorrel is werkelijk schaars aan het worden.

Begin september luidden onderzoekers in het blad Science de noodklok. In het paper – met de heftige titel ‘A looming tragedy of the sand commons‘ – waarschuwen ze voor een heuse ‘zandschaarste’. Lachwekkend? Zeker niet. Want het is een echt, wereldwijd en groeiend probleem.

Bouw
Wanneer je denkt aan het strand van Scheveningen of de Sahara in Afrika komt waarschijnlijk niet direct het vermoeden bovendrijven dat zand een grondstof is die aan het opraken is. Maar dat is wel degelijk zo. Belangrijkste oorzaak? De bouw. “In de bouw wordt enorm veel zand gebruikt,” vertelt Matthieu de Schipper, kustonderzoeker aan de TU Delft, aan Scientias.nl. Zo werd in 2010 alleen al wereldwijd zo’n 11 miljard ton zand door de bouw opgeëist (en daarbij is nog geen rekening gehouden met illegale zandmijnen en zand dat voor andere doeleinden dan de bouw wordt gebruikt, zoals bijvoorbeeld de extractie van schaliegas, het produceren van elektronica en het opspuiten van stranden).

Hoekig zand
Het grootste deel van die miljarden tonnen zand wordt niet van het strand gehaald, maar op het land gewonnen en uit rivieren gevist. “In de bouw werken ze natuurlijk het liefst met het beste zand,” vertelt De Schipper. “En dat vind je in de rivieren.” Aldaar is het zand namelijk lekker ‘hoekig’. En dat ‘hoekige’ zand is perfect voor het produceren van beton en cement. “Zand ontstaat doordat grote rotsbrokken aan de bovenkant van de rivier afbreken,” zo legt De Schipper uit. “En die stenen worden – terwijl de rivier ze meevoert – steeds verder vermalen.” Zo ontstaan zandkorrels, die – naarmate ze langer onderweg zijn – steeds ronder van vorm worden. Als we de rivier ongehinderd zijn gang laten gaan, levert deze uiteindelijk bijna ronde zandkorrels af aan de kust. En zo ontstaat dan het welbekende strand. “Zonder rivieren, geen strand.”

Afbeelding: annawaldl / Pixabay.

Maar de bouw is zoals gezegd vooral geïnteresseerd in hoekig zand. En dus wordt op sommige plekken het zand tijdig – lang voordat het de kust bereikt – uit de rivier gevist. Dat is niets nieuws: het gebeurt al jaren. Alleen is de hoeveelheid zand die de bouw opeist de laatste decennia explosief toegenomen. “Tussen 1900 en 2010 is het wereldwijde volume van natuurlijke grondstoffen die in de bouw en wegenbouw wordt gebruikt met een factor 23 toegenomen,” zo schrijven onderzoekers in het blad Science. En het grootste deel van die grondstoffen bestaat uit zand en grind. “Op dit moment halen we meer zand uit de rivieren dan de rivieren kunnen aanmaken,” zo concludeert De Schipper.

Derde wereld
Het is een wereldwijd probleem. Maar de gevolgen ervan komen met name in de derde wereld goed tot uiting. “De zandwinning is daar veel minder goed gereguleerd. Het komt dan ook wel voor dat mensen met een truck naar een rivier rijden en er zand opladen voor een bouwproject.” Op korte termijn heeft dat weinig gevolgen. “Maar op lange termijn kun je aan de kust gebouwen in zee zien storten.” Want zand dat je uit de rivier haalt, kan nooit meer de kust bereiken en het strand aanvullen. Het betekent dat de plek waar je je handdoekje kunt neerleggen, steeds kleiner wordt. Maar dat is niet het grootste probleem. Veel zorgwekkender nog is het feit dat we met het strand ook onze kustbescherming kwijtraken en weerloos worden tegen kusterosie (en dus het in zee storten van gebouwen die ooit op veilige afstand van de golven leken te staan). De situatie is extra zorgelijk als je bedenkt dat we juist in een tijd van stijgende zeespiegels zo’n grote behoefte hebben aan een robuuste, gezonde kust.

Voor de kust van Dubai werden aan het begin van deze eeuw heuse kunstwerken opgespoten. Je ziet er hier twee: het Palmeiland Jumeirah (links) en World Islands (rechts). Voor het opspuiten van de laatstgenoemde kunstmatige archipel was 450 miljoen ton zand nodig. Volgens de VN heeft Dubai met de aanleg van deze kunstmatige eilandengroepen zijn volledige mariene zandreserves uitgeput. Afbeelding: NASA

Dieren
Maar de problemen beperken zich niet tot de kust. Ook rivieren kunnen radicaal veranderen als er te veel zand uit gehaald wordt. En dat heeft verstrekkende gevolgen voor de organismen die in die rivieren leven. In hun paper halen onderzoekers bijvoorbeeld de gaviaal aan: een ernstig bedreigde krokodilachtige die graag op zandbanken zont en zanderige duinen vereist om eieren af te zetten. Door zand uit rivieren te halen, gaan die zandbanken en duinen verloren. Het is slechts één van de vele soorten die nadelige gevolgen ondervinden van de zandwinning. “Hele ecosystemen kunnen worden ontwricht,” stelt De Schipper.

Zandmaffia
Ondertussen blijft de vraag naar zand alleen maar toenemen. Het resulteert in stijgende prijzen. Maar ook in – weinig duurzame – internationale handel in zand: waar de lokale vraag naar zand eerst lokaal werd opgelost, moet er nu al vaak geïmporteerd worden. Recent onderzoek wijst zelfs uit dat er al sprake is van een illegale handel in zand. En de VN maakt in een rapport over de problematiek zelfs melding van een heuse zandmaffia in India.

Hier zie je een rivier in India. Met behulp van grote trucks wordt zand afgevoerd. En dat gebeurt dus ook regelmatig illegaal. Afbeelding: Arayilpdas (via Wikimedia Commons).

Oplossing
Dit is duidelijk een probleem dat uit de hand loopt. Maar wat kunnen we daaraan doen? Een betere – bij voorkeur internationale – regulering van de zandwinning lijkt noodzakelijk. Daarnaast moeten we misschien ook eens gaan kijken naar het recyclen van materialen waar zand in verwerkt zit. “Nu wordt bouwpuin vaak weer gebruikt voor de aanleg van wegen,” weet De Schipper. Maar dat puin kunnen we beter hergebruiken, bijvoorbeeld door het opnieuw in gebouwen te verwerken, waardoor er minder nieuw beton hoeft te worden gemaakt. Daarnaast zou ook het recyclen van glazen flessen en andere glazen objecten de zandconsumptie terug kunnen dringen. Een andere optie is om intensiever te zoeken naar alternatieven voor zand. Zo toont onderzoek aan dat stof uit steengroeves bijvoorbeeld ook heel geschikt kan zijn om beton van te maken. En ook sommig woestijnzand zou in theorie kunnen worden gebruikt als het met andere materialen gemixt wordt. Daarnaast zouden we ook kunnen overwegen om zand op andere plekken te winnen. “Zo is het in Nederland heel gebruikelijk om zand dat nodig is om stranden op te spuiten uit zee te halen,” vertelt De Schipper. “Dat is wel wat duurder, omdat het getransporteerd en ontzout moet worden. Een andere optie is de zandwinput. Een voorbeeld daarvan is de Zevenhuizerplas. Eerst haal je er zand uit en aan het eind van de rit houd je een recreatiegebied over.”

Het zijn prachtige oplossingen. Maar misschien begint de oplossing van dit probleem wel veel dichter bij huis. Namelijk doordat mensen zand meer gaan waarderen en leren om op waarde te schatten. “Ik denk dat veel mensen denken dat er wel genoeg zand is. Ik bedoel: als je op het strand van Scheveningen loopt, zie je echt best wel veel zand. Maar wat je dan vergeet, is dat de hoeveelheid zand die we nodig hebben, enorm is. En dat het weghalen van zand eigenlijk maar zelden zonder consequenties blijft.”

Bronmateriaal

Interview met Matthieu de Schipper
"Sand, rarer than one thinks" - UNEP
A looming tragedy of the sand commons - Science

Afbeelding bovenaan dit artikel: taniadimas / Pixabay

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd