Bijna 300 jaar na zijn dood blijken de lenzen waarmee hij de wereld der eencelligen blootlegde eigenlijk heel gewoon te zijn.
De briljante Antoni van Leeuwenhoek was een bevlogen amateur-onderzoeker. Hoewel hij geen wetenschappelijke opleiding had genoten en onder andere werkte als zijdehandelaar en gemeenteambtenaar, wordt hij toch als grondlegger van de micro-biologie gezien. Voor zijn baanbrekend onderzoek gebruikte hij – zoals hij andere onderzoekers wijsmaakte – ‘uitzonderlijke’ instrumenten. Maar nu blijkt dat een tikkie overdreven.
Antoni van Leeuwenhoek staat vooral bekend om zijn microscopen; na zijn dood bleek hij er wel 531 te hebben! Hij gebruikte ze voor biologisch onderzoek. Zo legde hij bijvoorbeeld een druppel water onder zijn zelfgebouwde microscoop en ontdekte vervolgens een geheel nieuwe wereld waarvan niemand wist dat deze bestond: een microscopische wereld. In de druppel water zag hij ‘kleijne diertgens’ (bacteriën) die nog nooit iemand had gezien. In de jaren die volgden, legde hij nog veel meer stoffen onder de microscoop en ontdekte zo onder meer bloedcellen en spermacellen.
Tijdgenoten waren erg nieuwsgierig naar de lenzen waarmee Van Leeuwenhoek zijn verbazingwekkende ontdekkingen deed. Maar Van Leeuwenhoek gaf niet zomaar zijn geheimen prijs. Hij deed erg geheimzinnig en maakte anderen wijs dat zijn instrumenten ‘uitzonderlijk’ waren en en dat hij zijn lenzen op een heel eigen manier maakte. Maar was dat wel echt zo?
Doorsnee lenzen
Van Leeuwenhoeks bewering heeft tot veel speculatie geleid. Talloze suggesties zijn er gedaan, maar een sluitend antwoord bleef uit. De elf ‘Leeuwenhoekjes’ die bewaard zijn gebleven – waarvan vier in de collectie van Rijksmuseum Boerhaave – dragen het geheim in zich. Maar op een gaatje van een halve millimeter na, zijn de lensjes ontoegankelijk. Van Leeuwenhoek klemde zijn lensjes namelijk tussen twee metalen plaatjes die hij met klinknagels verzegelde. Hierdoor zie je meer dan negentig procent niet. In 2018 kwam er echter een doorbraak. Met behulp van geavanceerde technologie slaagden onderzoekers erin om een beeld op te bouwen van het binnenste van de microscoop zonder dat deze daarvoor opengebroken hoeft te worden. En wat bleek? Een deel van Van Leeuwenhoeks microscopen bleek gewone, doorsnee, geslepen lenzen te bevatten.
Utrechtse microscoop
Wetenschappers besloten meer van Van Leeuwenhoeks lenzen aan een grondige inspectie te onderwerpen. In de nieuwe studie onderzochten ze met behulp van dezelfde technieken als in 2018 een bijzonder sterk vergrotend exemplaar uit het Universiteitsmuseum Utrecht. En ook deze keer blijkt dat de microscoop die Van Leeuwenhoek gebruikte tot ieders verbazing een verrassend gewone lens bevat.
De lens
De onderzoekers ontdekten dat Van Leeuwenhoek gebruik maakte van een reeds bekende lensenmaakmethode. De lens is namelijk opvallend bol, wat overeenkomt met een bekende productiemethode uit Van Leeuwenhoeks tijd. Hoogstwaarschijnlijk is de lens gemaakt van een dun glazen staafje dat in vuur is gehouden. Hierdoor is het einde opgekruld tot een bolletje, dat vervolgens van de staaf werd gebroken.
Deze methode werd in 1678 beschreven door een andere invloedrijke microscopist, namelijk de Engelsman Robert Hooke, die daarmee andere onderzoekers had beïnvloed. Het zou goed kunnen dat ook van Leeuwenhoek dit kunstje bij Hooke afkeek. En dat is zoals nu blijkt eigenlijk best ironisch. Want juist Hooke was erg nieuwsgierig naar van Leeuwenhoeks ‘geheime’ werkwijze.
Bijna 300 jaar lang was de lenzenmaakmethode van Van Leeuwenhoek onderwerp van speculatie. Maar nu beginnen we het mysterie steeds verder te ontrafelen. Antoni van Leeuwenhoek zette zijn concurrenten eigenlijk op dwaalspoor; want zo bijzonder waren zijn lenzen helemaal niet. Het betekent dat Van Leeuwenhoek buitengewone resultaten boekte met doodgewone lenzen. Is dat eigenlijk niet nog briljanter?
