Kippenvel: waar komt het vandaan en wat moeten we ermee?

kippenvel

We hebben het allemaal wel eens: kippenvel. Bijvoorbeeld als het koud is of als we intens genieten. Of als een docent met een krijtje of de nagels over een schoolbord krast. Maar waar komt dat kippenvel vandaan? En hebben die gekke bultjes eigenlijk anno 2013 nog wel een doel? Biologiedocent Noor Fiers legt uit!

Hoewel ik de meeste tijd dat ik lesgeef geen schoolbord meer gebruik, komt het weleens voor dat ik even snel een krijtje pak en iets op het bord kalk. Juist omdat ik dat zo weinig doe, gebeurt het dan af en toe dat ik mijn krijtje iets te recht, iets te scheef, of niet schuin genoeg houd. Resultaat: een schril piepend geluid, steevast gevolgd door gemopper van geïrriteerde leerlingen. “Jeetje juf, daar kan ik echt niet tegen, ik heb kippenvel tot aan mijn oksels!”

Mierentietjes
Dat van die oksels zal wel meevallen, maar het is wel een apart fenomeen, dat zo’n geluid kippenvel kan opwekken. Kippenvel (ook horripilatie, spasmodermie of mierentietjes genoemd) is het verschijnsel dat de haartjes op met name borst, onderarmen en benen rechtop gaan staan. Dit wordt veroorzaakt door het samentrekken van spiertjes aan de onderkant van het haarzakje. Door het samentrekken van de spiertjes ontstaan kleine deukjes in de huid, waardoor de huid rondom de haar als bergjes te zien is (de mierentietjes). Het samentrekken van de haarspiertjes gebeurt onder invloed van het hormoon adrenaline. Dit kennen we vooral als het fight-or-flight-hormoon, dat ons lichaam voorbereidt op vechten of vluchten in situaties die gevaarlijk voor ons zijn. Wanneer adrenaline in minder grote hoeveelheden vrijkomt, zoals bij kou, grote emoties of pijn, zorgt het voor minder heftige reacties. In deze situaties kan kippenvel ontstaan.

“Bij ons mensen schrikt kippenvel niet af. Ook isoleert het niet”

Isolatie
De naam kippenvel is een verwijzing naar de huid van vogels na het plukken van de veren (in het Engels en Duits is kippenvel genoemd naar de huid van ganzen). Andere diersoorten kunnen echter ook kippenvel krijgen, al is dit voorbehouden aan zoogdieren omdat deze een vacht hebben. Als het koud is, heeft kippenvel dan ook een duidelijke functie. Door het rechtopstaan van de haren kan er tussen de haren een isolerend luchtlaagje ontstaan, waardoor dieren minder snel afkoelen. In geval van gevaar zorgen rechtopstaande haren van de vacht ervoor, dat een dier er groter en dus gevaarlijker uitziet. Vaak is dit voldoende om een mogelijke tegenstander af te schrikken en de kans op verwondingen na een gevecht te vermijden. Mensen hebben voor deze afschrikwekkende functie van kippenvel echter veel te weinig haar op hun lichaam. Er zijn geen verhalen van leeuwen die bibberend terugdeinzen voor een persoon met kippenvel. Zelfs onze huiskat, die nogal schrikkerig is aangelegd, is niet onder de indruk van mij in hanenvel. Ook zorgen de rechtopstaande haartjes bij ons niet voor een isolerend laagje. Er blijft gewoonweg onvoldoende lucht tussen onze schamele vachten hangen om ons te beschermen tegen kou. Kleding werkt vele malen beter, en is bovendien sociaal beter geaccepteerd.

Deze kat zet zijn haren rechtovereind en lijkt daardoor groter. Zo probeert deze tegenstanders af te schrikken. Afbeelding: Luis Miguel Bugallo Sánchez (via Wikimedia Commons).
Deze kat zet zijn haren rechtovereind en lijkt daardoor groter. Zo probeert deze tegenstanders af te schrikken. Afbeelding: Luis Miguel Bugallo Sánchez (via Wikimedia Commons).

Evolutie
Een overblijfsel uit de evolutie dus, dat kippenvel. Geërfd van onze behaarde voorouders, bij wie het een duidelijke functie had die de overlevingskansen vergrootte. Maar hoe zit het dan met kippenvel dat ontstaat bij het horen van mooie of meeslepende muziek, of de vreemde gewaarwording van kippenvel als u in een heet bad stapt? En waar passen die krijtjes over het schoolbord in het plaatje?

“Veranderingen in muziek triggeren een kippenvelrespons”

Heet bad
Het hete-bad-verhaal is te verklaren door de warmte- en koudezintuigen in de huid. Beide typen zintuigen reageren op een range van temperatuurveranderingen in de huid. De koudezintuigen reageren op temperaturen tussen 12 en 35 graden, warmtezintuigen geven impulsen af bij temperaturen tussen 25 en 47 graden. Signalen van beide zintuigen lopen via dezelfde zenuwen en komen terecht op dezelfde plaatsen in de hersenen. Omdat er in de temperatuurrange van de warmte- en koudezintuigen een overlap zit, zouden temperaturen die in beide ranges voorkomen, kunnen resulteren in prikkeling van beide. Hierdoor kunnen reacties die je verwacht bij stimulatie van koudereceptoren ontstaan bij warme temperaturen. Daarnaast zijn er onderzoekers die menen dat kippenvel in een heet bad juist veroorzaakt wordt door adrenaline. De hersenen registreren een snelle en grote temperatuurovergang en zien dit als mogelijk gevaar. Er wordt adrenaline afgegeven en het kippenvel verschijnt.

Krijtjes kunnen ook kippenvel veroorzaken. Afbeelding: Onderwijsgek (via Wikimedia Commons).
Krijtjes kunnen ook kippenvel veroorzaken. Afbeelding: Onderwijsgek (via Wikimedia Commons).

Muziek
Adrenaline kan ook kippenvel opwekken wanneer mensen luisteren naar muziek. Onderzoek laat zien dat het soort muziek waar mensen kippenvel van krijgen enorm kan verschillen, maar dat veranderingen in de muziek de kippenvelrespons triggeren. Onze haren gaan vooral overeind staan bij veranderingen in tempo of volume en bij onverwachte wendingen in het muziekstuk. Men denkt dat dit komt doordat de veranderingen zorgen voor een zekere onvoorspelbaarheid in de muziek. Dit wordt door onze hersenen opgevat als een mogelijke dreiging; onze hersenen houden namelijk van voorspelbare gebeurtenissen. De dreiging wordt in het angstcentrum van de hersenen (de amygdala) verwerkt en resulteert in de aanmaak van adrenaline, wat weer kippenvel veroorzaakt. Dat operamuziek voor velen heftige reacties oproept, is niet verwonderlijk. Onderzoek naar operazangers laat zien dat hun stemmen in onze oren dezelfde resonantie kunnen hebben als die van een menselijke schreeuw. Mensen reageren hierop door de aanmaak van adrenaline; een schreeuw kan immers duiden op gevaar. Overigens krijgt niet iedereen kippenvel bij het horen van muziek. Slechts de helft van alle mensen ervaart dit; vrouwen vaker dan mannen.

Terug naar het schoolbord in de klas. De leerlingen die me verwijtend toespraken na het piepende-krijtjesincident hebben het vreselijke geluid waarschijnlijk ervaren als het equivalent van een menselijke schreeuw. Hun kippenvelreactie en uiting van boosheid waren een gevolg van de verhoogde adrenalinespiegels in hun bloed. En omdat adrenaline de alertheid van mensen verhoogt, was het dus onbedoeld een goede manier om mijn leerlingen wakker te schudden. De verontwaardiging van mijn leerlingen ten spijt, is dat een mooi voorbeeld van activerend lesgeven. Lang leve het krijtje!

Noor Fiers is docent biologie en NLT op een middelbare school in Brabant. Ze is gek op sciencefiction, spannende boeken en boeken over wetenschap. Ze raakt niet uitgepraat over biologie en onderwijs en twittert daar ook graag over. Naast elektronisch gekwetter is ze graag buiten om naar de tweets van echte vogels te luisteren en te genieten van de wondermooie wereld om ons heen.

Bronmateriaal

-
De foto bovenaan dit artikel is gemaakt door Ralf Roletschek (via Wikimedia Commons).

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd