Maar de Russen wagen het erop.
Gisteren maakte president Vladimir Poetin bekend dat zijn land – als eerste land ter wereld – een coronavaccin heeft goedgekeurd. En dat betekent dat het vaccin nu binnen de Russische landsgrenzen wijdverspreid kan worden. Poetin presenteerde het als een overwinning. Maar wetenschappers zijn bijzonder sceptisch.
De derde fase
Dat laatste heeft vooral te maken met het feit dat het vaccin – aangeduid als Sputnik V – slechts kortdurend onder mensen is getest en de Russen de gehele derde klinische fase hebben overgeslagen.
“Normaal gesproken wordt een vaccin in de derde klinische fase aan een groot aantal mensen toegediend, waarna de effectiviteit en veiligheid ervan geëvalueerd wordt,” zo vertelt professor Brian Oliver, als viroloog verbonden aan de University of Technology in Sydney en niet betrokken bij de ontwikkeling van het Russische vaccin. “In zekere zin lijkt het er in Rusland op dat men deze derde fase van klinisch onderzoek nu onder de gehele bevolking gaat uitvoeren.”
Nadat een vaccin is ontwikkeld en de eerste tests op dieren zijn uitgevoerd, is het tijd voor zogenoemd klinisch onderzoek. Hierbij wordt het vaccin op mensen getest. Klinisch onderzoek kent verschillende fasen. In de eerste twee fasen wordt het vaccin aan kleine groepen proefpersonen toegediend en gekeken naar de veiligheid en effectiviteit ervan. De effectiviteit wordt daarbij bepaald door bijvoorbeeld te kijken of mensen antistoffen aanmaken. Ook wordt aan de hand van deze studies de optimale dosis bepaald. Maar de echte vuurdoop ondergaat een vaccin in de derde fase van klinisch onderzoek. Tijdens deze fase wordt het vaccin niet alleen aan een veel grotere groep mensen toegediend, maar wordt bovendien onderzocht of het ook daadwerkelijk kan voorkomen dat mensen – als ze in aanraking komen met de ziekteverwekker waartegen het vaccin beschermen moet – ziek worden. In deze fase van het onderzoek wordt een grote groep mensen – vaak gaat het dan om tienduizenden proefpersonen – in tweeën verdeeld, waarna de ene groep het vaccin krijgt toegediend en de andere een placebo. Vervolgens worden deze mensen naar huis gestuurd. En na verloop van tijd moet dan blijken of infecties door de ziekteverwekker waartegen het vaccin beschermen moet daadwerkelijk minder voorkomen onder de groep die gevaccineerd is. Als het vaccin ook deze derde proef glansrijk doorstaat, kunnen de ontwikkelaars ervan het officieel laten goedkeuren door de betreffende autoriteiten (in Nederland is dat het College voor de Beoordeling van Geneesmiddelen). Pas als deze autoriteiten het vaccin goedkeuren, kan het daadwerkelijk op de markt worden gebracht.
Zorgelijk
Dat het Russische vaccin door de Russische autoriteiten is goedgekeurd zonder dat het een derde fase van klinisch onderzoek doorlopen heeft, baart onderzoekers zorgen. “Zonder een derde fase van klinisch onderzoek is het onmogelijk om te weten of het enige bescherming biedt tegen COVID-19, laat staan dat bekend is hoe lang de bescherming aanhoudt,” stelt professor Nigel McMillan, verbonden aan de Griffith University en niet betrokken bij de ontwikkeling van het Russische vaccin. “Dit is vaccin-nationalisme in actie (de naam Sputnik V verraadt het al) en het gevaar is dat wanneer er in de toekomst problemen zijn met dit vaccin – hetzij op het gebied van effectiviteit of veiligheid – alle inspanningen om een vaccin te ontwikkelen op het spel komen te staan, omdat mensen het vertrouwen of de hoop verliezen dat een vaccin kan werken.”
Niets gepubliceerd
Poetin probeerde de zorgen omtrent effectiviteit en veiligheid gisteren weg te nemen door te benadrukken dat het vaccin in de eerste fasen van klinisch onderzoek veilig en ‘redelijk effectief’ leek. We zullen hem op zijn blauwe ogen moeten geloven, want data zijn niet vrijgegeven. “Het probleem is dat er niets gepubliceerd of gerapporteerd is, dus eigenlijk weet niemand wat er nu gaande is,” aldus McMillan. Ook professor Madalena Plebanski, expert op het gebied van vaccinontwikkeling en verbonden aan RMIT University, is bezorgd. “Wat als de kleinschalige tests alleen uitgevoerd zijn onder gezonde volwassenen? Hoe zal het vaccin dan oudere volwassenen, met een ander immuunsysteem dan jongeren, beschermen en beïnvloeden? En welk effect heeft het op potentieel kwetsbare groepen met een reeds overactief immuunsysteem, zoals mensen met astma of andere luchtwegaandoeningen? Een vaccin beschikbaar stellen voor iedereen, zonder aanvullende tests is risicovol.” En dan hebben we het nog niet eens over de effectiviteit van het vaccin. Want ook de vraag of het vaccin echt werkt, blijft in nevelen gehuld. “Het aantreffen van antistoffen in het bloed (van proefpersonen, red.) is één ding, maar zeker weten dat die antistoffen ook beschermen tegen het virus is iets heel anders. Diepgaande immunologische studies waaruit blijkt welke delen van het virus deze antistoffen herkennen en hoe die antistoffen nadat ze het virus detecteren de rest van het immuunsysteem aanzetten tot het elimineren ervan, zouden enigszins gerust kunnen stellen. Maar het is onduidelijk of dergelijke data voorhanden zijn.”
Dochter van Poetin
Ook de mededeling dat de dochter van Poetin het vaccin reeds toegediend heeft gekregen, doet onderzoekers weinig. “Dat is net zoiets als toen president Trump op basis van persoonlijk gebruik beweerde dat hydroxychloroquine veilig is,” aldus dr. Roger Lord, bioloog aan de Australian Catholic University en niet betrokken bij de ontwikkeling van het Russische vaccin. “Klinische data zijn niet beschikbaar, dus het is lastig om beweringen omtrent veiligheid te verifiëren en we mogen verwachten dat deze aanpak meer kwaad dan goed doet.”
Onder voorwaarden goedgekeurd?
En zo blijft er dus vooral veel onduidelijkheid omtrent het Russische vaccin. Zo weten we ook niet of het vaccin onder voorwaarden is goedgekeurd, zo stelt Nikolai Petrovsky, verbonden aan Flinders University en onderzoeksdirecteur van het bedrijf Vaxine Pty Ltd dat momenteel eveneens aan een coronavaccin werkt. “Is er bijvoorbeeld ook goedkeuring verleend om het vaccin aan kinderen of mensen met een onderdrukt immuunsysteem – voor wie het zeer gevaarlijk kan zijn – aan te bieden? We kunnen alleen maar hopen dat de Russische autoriteiten zo verstandig zijn om het gebruik van het vaccin sterk te beperken, want anders kan het serieuze schade opleveren, niet alleen voor mensen die het vaccin ontvangen, maar voor COVID-19-vaccinatieprogramma’s in het algemeen.”
Veel van de zorgen die wetenschappers over Sputnik V hebben, komen voort uit het feit dat de Russen zo gesloten zijn als een oester en verifieerbare data ontbreken. Maar zelfs als die data wel beschikbaar zouden zijn, blijft het feit dat Rusland met het overslaan van de derde klinische fase een sprong in het diepe neemt. De redenen daarvoor blijven eveneens in nevelen gehuld, maar zijn mogelijk niet helemaal zuiver, zo stelt Lord. “Ruslands keuze om het vaccin voor de derde fase van klinisch onderzoek is afgerond op grote schaal te gaan produceren, wordt beschreven als roekeloos en onethisch en kan het resultaat zijn van een mix van angst en wanhoop, die voortkomt uit een toenemend aantal besmettingen en sterfte door SARS-CoV-2. Het feit dat het vaccin onder de naam Sputnik V op de markt wordt gebracht, wijst er weer op dat het – in een tijd waarin resultaten van andere kandidaat-vaccins, zoals het Oxford-vaccin, die veel verder zijn in hun ontwikkeling, worden aangekondigd – een propaganda-actie is.”
Wat de Russen ook aanzet om de sprong in het diepe te wagen; op dit moment kan het twee kanten opgaan. Of het vaccin blijkt een desillusie. Of het is de overwinning waar Poetin naar smacht. “De tijd zal leren of deze (Russische, red.) aanpak correct is,” stelt Oliver. “Als er veiligheidsproblemen zijn, dan bestaat de kans dat veel mensen daarmee te maken krijgen en als het vaccin niet zo goed werkt als andere kandidaatvaccins, dan mis je de mogelijkheid om het best beschikbare vaccin te gebruiken. Maar als de vaccinatie een succes blijkt, weet ik zeker dat mensen zich af zullen vragen waarom niet meer landen voor deze aanpak hebben gekozen.”
