Witte haai: is deze gevreesde menseneter onze bescherming waard?

De opwarming en verzuring van de oceaan heeft ook voor de witte haai grote gevolgen voor al het zeeleven. Ook voor de gevreesde witte haaien. Zijn zij onze bescherming waard?

Gevreesd en vervloekt, maar ook groots en mysterieus. De haai is het allemaal. Geen ander dier in de wereld maakt zoveel verschillende gevoelens los bij mensen als de haai, opgezweept door films en boeken waarin het dier als de meest gruwelijke vijand wordt afgeschilderd. De angst om in zee opgegeten te worden, prikkelt onze verbeelding. Maar kijken we naar de feiten, dan is de kans dat je door de bliksem wordt geraakt groter dan de kans dat een haai je als zijn hapje naar binnen werkt. Sterker nog, de mens heeft vele malen meer invloed op de haai dan de haai op de mens. Door overbevissing, de jacht en afval in het water heeft de haai het op dit moment moeilijk. Daar bovenop komen ook nog de huidige opwarming en verzuring van de oceaan.

Gevangenschap

Er is vrij weinig wetenschappelijk onderzoek naar de witte haai gedaan en we weten daarom niet veel van zijn levenswijze. Dit komt mede doordat het nog nooit is gelukt om een witte haai in gevangenschap te houden. Sinds de jaren zeventig is meerdere keren geprobeerd om een witte haai in een aquarium te presenteren, maar vaak ging de haai al na enkele dagen dood. In 2000 deed een groep onderzoekers van het Monterey Bay Aquarium nog een poging. Een doorbraak, want de haai hield het maar liefst zes maanden vol, maar werd door wangedrag vrijgelaten. Begin dit jaar werd er voor de kust van Japan per ongeluk een jonge witte haai gevangen. Het dier werd overgebracht naar het Okinawa Churaumi Aquarium, waar hij na slechts drie dagen stierf. Dit toont aan dat witte haaien niet geschikt zijn voor gevangenschap. Het houden van witte haaien is moeilijk, omdat ze veel moeten zwemmen om zuurstof op te nemen en hun lichaamstemperatuur op peil te houden. Ook zijn er gevallen bekend van mensenhaaien die zoveel stress hadden, dat ze weigerden te eten of met hun hoofd tegen het aquariumglas aan bleven bonzen.

Opwarming oceaan
Met PhD student Ralph Watson, onderzoeker naar haaien in Zuid-Afrika, zit ik op een balkon en kijken we uit op de baai van Mossel Bay, een plaatsje aan de zuidkust van Zuid-Afrika. Haaien, vertelt hij, zijn gewend aan bepaalde oceaantemperaturen. De walvishaai is bijvoorbeeld een tropische haaiensoort. Als de temperatuur verder blijft stijgen, zal hij zich moeten verplaatsen om in goede oceaantemperaturen te blijven. Als haaien migreren, komen ze ook in een andere leefomgeving terecht waar ze niet aan gewend zijn. Dit kan gevolgen hebben voor hun overlevingskansen. Maar volgens Watson is de stijging van de oceaantemperatuur niet het voornaamste probleem. “Lang geleden leefden haaien in warmere wateren dan nu. Over een lange periode zijn de temperaturen langzaam maar zeker gedaald en hebben ze zich daaraan aangepast. Het probleem op dit moment is niet dat de temperaturen stijgen, maar dat de temperaturen te snel stijgen voor dieren om zich opnieuw te kunnen aan te passen,” zegt hij. Sinds 1970 stijgt de temperatuur van oceanen. Wereldwijd is de oceaan vanaf 1971 ieder decennium ruim 0,1 graden Celsius warmer geworden en het globale zeeoppervlak is tegenwoordig zo’n 1 graden Celsius warmer dan 140 jaar geleden. Naar verwachting zal de oceaantemperatuur alleen maar meer toenemen. En dit heeft consequenties voor de haai. Zo blijkt dat een stijging van de temperatuur een verhoogde stofwisseling tot gevolg heeft, zodat haaien meer moeten eten om hun energieniveau op peil te houden. Dit legt op zijn beurt een grotere druk op hun prooi, zoals de zeehond.

Verzuring
Een proces dat samengaat met de opwarming van de oceaan, is oceaanverzuring. Door een teveel aan CO2 in de atmosfeer, neemt de oceaan meer CO2 op. Hierdoor verandert de CO2-balans in de zee, met het gevolg dat de pH-waarde afneemt en de oceaan zuurder wordt. Deze verzuring heeft ernstige gevolgen voor zeeleven, ook voor haaien. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat ze minder goed hun prooien kunnen ruiken in een verzuurde oceaan. Volgens Danielle Dixson, hoofdauteur van dit onderzoek, blijft het de vraag of de haaien zich aan de veranderende oceaancondities kunnen aanpassen. “Naast de opwarming van de zee en de verzuring worden ze ook geconfronteerd met andere stressfactoren zoals overbevissing, vervuiling en kleiner wordende leefgebieden. In vorige periodes van hoge verzuringsgraden waren deze andere stressfactoren niet aanwezig,” vertelt ze mij. Hierdoor is het lastig te voorspellen wat de toekomst brengt. Volgens Watson is het erg belangrijk dat haaien beter beschermd worden. Maar hoe krijg je mensen zover om meer medeleven te tonen voor de totaal niet aaibare haai? De reputatie van haaien als menseneters komt hen totaal niet ten goede. Volgens Watson zijn de shark cage dives – waarbij mensen een witte haai van dichtbij kunnen zien terwijl ze in een kooi aan een boot hangen – een goede manier om interesse aan te wakkeren. Hoewel ik zelf ook niet helemaal weg ben van haaien, besluit ik de proef op de som te nemen. Aangemoedigd door talloze foldertjes van verschillende maatschappijen die mij allemaal de ‘once in a lifetime experience’ en ‘lots of adrenaline’ beloven, boek ik een winterse shark cage dive in Zuid-Afrika.

Ik begin de moed al langzaam op te geven, als er ineens achter mij onrustig wordt gemompeld. “Haai!”

Shark cage dive
Het is halfvier ’s ochtends als de wekker ruw mijn slaap verstoort. Buiten is het donker, enkele straatlampen verlichten de wegen waar nog geen auto op te bekennen is. Het is nog een flink stuk rijden naar Gansbaai, de witte haaien-hoofdstad van Zuid-Afrika. Hier zou ik voor het eerst een witte haai in het echt zien. Als ik aankom in Gansbaai is het nog steeds pikkedonker en slaperige mensen druppelen langzaam het gebouw in, waar we eerst wat te eten krijgen voordat we op de boot richting de haaien varen. Het is winter, dus bereid ik me alvast voor op het koude zeewater. Om ons zo goed mogelijk warm te houden, krijgen we een wetsuit aan dat ons van de tenen tot aan de kruin omsluit. Na ongeveer een halfuur varen wordt de boot stilgelegd en is het wachten begonnen. Kleine stukjes vis worden in het water gegooid om de haaien te lokken en aan een touw bungelen twee tonijnenhoofden. Maar na een uur wachten, is er nog steeds geen haai te bekennen. Ik begin de moed al langzaam op te geven, als er ineens achter mij onrustig wordt gemompeld. “Haai!” hoor ik vervolgens opgewonden iemand zeggen. En dan verschijnt er een zwarte schaduw voor de boot. Even sta ik aan de boot genageld en bekijk ik het dier met grote ogen terwijl hij om ons heen blijft zwemmen. Pijlsnel wordt iedereen klaargemaakt om in de kooi te klimmen. Ik probeer door het troebele, ijskoude water een schim van de haai te herkennen. Dan zie ik boven water een bek die opengaat en witte, puntige tanden proberen een tonijnenhoofd af te scheuren. “Dive, dive!” roept een stem boven mij. En als ik net onder water ben gedoken en het koude water mijn gezicht bijna doet bevriezen, is het laatste wat ik van de haai zie een staart die nog twee keer heen en weer beweegt voordat hij in de verte uit mijn zicht verdwijnt.

Interesse
Na mijn shark cage dive is mijn interesse voor witte haaien inderdaad aangewakkerd. Het was een korte ontmoeting, maar dat krijg je als je te maken hebt met wilde dieren, die zijn nou eenmaal onvoorspelbaar. Toch heb ik een glimp opgevangen van zijn voorkomen. De kleine zwarte oogjes staan in groot contrast met zijn lange lichaam. Zijn ongelofelijke grote witte tanden deden mij rillen en dan die befaamde rugvin… Hoe alle verhalen en films ook gaan, witte haaien jagen vanuit hinderlagen en zouden zichzelf nooit verraden door hun vin boven water te houden. Witte haaien jagen voornamelijk op zeehonden en dolfijnen. En hoe lief deze dieren ook zijn, de jacht van de witte haai op deze dieren is hard nodig voor het ecosysteem. Witte haaien helpen namelijk om de populaties gezond en in toom te houden. Ik ben erg benieuwd wat de toekomst van de witte haai inhoudt als de oceaancondities blijven veranderen. Een lastige vraag, want niemand heeft een glazenbol die de toekomst kan voorspellen. Toch ga ik op zoek naar antwoorden.

De witte haai heeft een brede bek met karakteristieke driehoekige tanden waarmee hij gemakkelijk zijn prooi vermorzeld. Hij kan wel drie tot vier rijen tanden hebben die altijd scherp zijn doordat ze regelmatig worden vervangen.
De witte haai heeft een brede bek met karakteristieke driehoekige tanden waarmee hij gemakkelijk zijn prooi vermorzeld. Hij kan wel drie tot vier rijen tanden hebben die altijd scherp zijn doordat ze regelmatig worden vervangen.

Witte haai
In mijn zoektocht kom ik uit bij de Amerikaanse haaienexpert Chris Lowe. Hij doet onderzoek naar de effecten van het fenomeen El Niño – de periodieke tropische opwarming – op jonge witte haaien. Lowe en zijn team hebben de jonge witte haaien in Californië voorzien van zenders en volgapparatuur, om op die manier hun migratiepatronen beter te begrijpen. “Eerst zagen we dat in zomers de jonge witte haaien dicht bij de kust van Californië verbleven en in winters, als de temperatuur onder de veertien graden komt, ze naar het zuiden migreren. Maar in 2014 veranderde alles,” zegt Lowe. “We kregen te maken met een sterke El Niño. De watertemperatuur kwam niet onder de zestien graden Celsius. Het gevolg was dat de witte haaien de winter in Californië bleven en niet wegtrokken. Daarnaast hadden we nog nooit voor 2014 gezien dat jonge haaien naar het noorden zwommen. Een koude golfstroom vanuit Alaska is een grote barrière. Maar tijdens de El Niño zagen we voor het eerst in onze studie jonge haaien naar het noorden migreren.” Deze data laten dus het migratiegedrag van witte haaien zien als de oceaan verder opwarmt. Ook blijkt dat de oceaan niet alleen te koud, maar ook te warm kan zijn. “Tijdens de lente, als het warme water vanaf de evenaar komt, wordt de temperatuur te hoog. Het gevolg is dat de witte haaien meer tijd doorbrengen in dieper water waar het kouder is. Hier kleeft wel een nadeel aan. In dieper water lopen de jonge witte haaien het risico om grotere roofdieren, zoals andere haaien en orka’s, tegen te komen die ze mogelijk opeten. Daarnaast is er in dieper water ook minder voedsel beschikbaar. Ondanks dat de condities de witte haaien dwingen om dieper te gaan, kunnen ze daar waarschijnlijk minder goed functioneren. Maar op dit moment weten we nog niet wat voor effect dit op de lange termijn op hun groei en overleving heeft.”

Het zou best kunnen dat we de witte haai op plekken gaan tegenkomen waar hij nog niet eerder is geweest. Nederland misschien?

Winnaars of verliezers?
In deze tijd waarin condities veranderen en oceanen opwarmen, zijn er altijd winnaars en verliezers. Ondanks de perikelen waar ook witte haaien mee te maken hebben, zijn ze waarschijnlijk winnaars: ze zijn endotherm, wat betekent dat ze zelf hun lichaam warm kunnen houden, waardoor ze koudere wateren tot hun leefgebied kunnen maken. Ook kunnen ze dieper onder water duiken en zijn witte haaien door hun mobiliteit in staat om lange afstanden af te leggen. Dit geeft hen een fysiologisch voordeel dat andere soorten niet hebben. Het zou best kunnen dat we de witte haai op plekken gaan tegenkomen waar hij nog niet eerder is geweest. Nederland misschien? Het zou zomaar kunnen, zegt Lowe. Volgens de wetenschapper hoeven we ons echter geen zorgen te maken over meer haai-aanvallen. “De kans dat dat gaat gebeuren is zo ontzettend klein, het is bijna belachelijk om je daar druk over te maken. Daarom is educatie ook zo belangrijk. We moeten mensen meer uitleggen waarom haaien zo belangrijk zijn en dat de kans om gebeten te worden door een haai heel, heel klein is. Films als Jaws hebben angst gezaaid. Maar we kunnen ons echt beter zorgen maken om andere dingen, zoals autorijden dat vele malen gevaarlijker is dan een haai.”

Nog regelmatig denk ik terug aan het moment dat ik in dat koude zeewater lag en een witte haai op een paar meter afstand van mij vandaan een tonijnkop probeerde te grijpen. Nee, de haai is geen aaibaar soort – de huid van een witte haai voelt aan als schuurpapier – en is niet zo schattig als sommige andere kwetsbare diersoorten zoals de reuzenpanda, olifant of ijsbeer. Maar toch heeft de witte haai iets in mij los gemaakt. Ik denk dat de schoonheid van de haai zit in het respect dat hij afdwingt. Zijn majestueuze voorkomen wekt ontzag en verwondering bij mij op. Je wordt je sterk bewust van je eigen nietigheid. En dat maakt de haai tot zo’n uniek exemplaar. Een dier waar de oceaan niet zonder kan. En wij mensen dus ook niet.

Vivian Lammerse (1993) is een bijna afgestudeerd journaliste en heeft een grote passie voor natuur, klimaat en reizen. Twee maanden verbleef zij in Zuid-Afrika om inspiratie op te doen voor milieu-gerelateerde verhalen die ze de komende weken zal onthullen.

Bronmateriaal

Interview met Chris Lowe
Interview met Danielle Dixon
Interview met Ralph Watson
"Rising sea surface temperature: towards ice-free Arctic summers and a changing marine food chain" - European Environment Agency
"Climate Change 2013 The Physical Science Basis" - IPCC
"IMPACT OP OCEANEN" - Klimaat.be

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd