Verstopt en verscholen: het roerige bestaan van geïsoleerde stammen die ongemoeid willen blijven

Hoewel ze het liefst met rust gelaten worden, zit de moderne maatschappij hen op de hielen.

Vol moed stapt avonturier en missionaris John Allen Chau eind november in een vissersboot. Zijn bestemming: een afgelegen eiland in de Indische oceaan waar één van de meest geïsoleerde stammen ter wereld leeft. De ‘Sentinelezen’ zoals ze worden genoemd, kiezen voor een simpel jagers- en verzamelaarsbestaan, ver weg van al het lawaai en tumult van de moderne maatschappij. Contact met de buitenwereld willen ze niet. Maar daar gaf Chau geen gehoor aan. Uitgerust met zijn Bijbel, vis en een voetbal was hij vastberaden om het geloof aan de stam te verkondigen. Iets waar de Sentinelezen niet op zaten te wachten. Nog voor ze Chau een kans gaven zichzelf wat beter uit te leggen, doorboorde een pijl zijn lichaam en bezweek hij aan de verwondingen.

Waarom zo gewelddadig?
De eerste vraag die menig mens bij het horen van dit verhaal stelt, is natuurlijk waarom de Sentinelezen zo gewelddadig reageren. Toch kunnen we naar dat antwoord alleen maar gissen, aangezien we het de betrokkenen niet even kunnen vragen. “Het gebied dat Chau zomaar betrad, behoort tot de Sentinelezen,” zegt Erik de Maaker, antropoloog van de Universiteit Leiden. “Op het moment dat je daar zomaar arriveert, word je beschouwd als een indringer. De reactie van geweld heeft waarschijnlijk te maken met dat de stam de buitenwereld als een bedreiging ervaart.”

“De reactie van geweld heeft waarschijnlijk te maken met dat de stam de buitenwereld als een bedreiging ervaart”

Contact met de buitenwereld
En er zijn genoeg redenen voor de Sentinelezen om te denken dat je die buitenwereld maar beter op afstand kunt houden. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw zijn er meerdere toenaderingspogingen naar de meest geïsoleerde stammen ter wereld gedaan. Maar helaas pakten die bezoekjes niet altijd goed uit. Keer op keer leidde het contact tot grote rampspoed voor de geïsoleerde volken. Zo waren ze niet bestand tegen de ziektes die expeditieleden met zich meedroegen, en was het niet ongebruikelijk dat zeker de helft van een stam binnen een jaar na het eerste contact de dood vond door ziekten zoals de mazelen en de griep. Ook conflicten, en gewelddadige botsingen tussen de stammen en mensen van buitenaf zorgen nog steeds voor spanningen. Denk aan het verlies van leefgebieden of economische projecten. Hierbij vallen er aan beide kanten vele doden, al vallen er aan de kant van de Indianen meestal meer dan aan de kant van de indringers. “Het lijkt soms alsof geïsoleerde volken zo afgezonderd leven omdat ze dat nou eenmaal altijd al deden, alsof ze nog niet ontdekt zijn,” zegt De Maaker. “Maar het is omgekeerd. Historisch gezien zijn er allerlei redenen om aan te nemen dat ze heus wel verbanden en connecties met de buitenwereld hadden. Maar door toenaderingspogingen die als bedreigend werden ervaringen, hebben bijvoorbeeld de Sentinelezen ervoor gekozen om geen contact meer te hebben.”

Indianen in Brazilië trekken onverhoopt pijl en boog om het vliegtuigje van waaruit de foto is gemaakt op afstand te houden. De foto is gemaakt in 2008. Afbeelding: G. Miranda/FUNAI/Survival

De toestand in Brazilië
De meeste ongecontacteerde stammen dan waar ook ter wereld, leven in het Amazonegebied van Brazilië. Volgens FUNAI, het Braziliaanse overheidsdepartement voor inheemse zaken, bevinden zich in het dichte regenwoud ten minste 100 geïsoleerde bevolkingsgroepen. Hun beslissing om geen contact te hebben met andere stammen of buitenstaanders, is vrijwel zeker het resultaat van eerdere rampzalige ontmoetingen en de voortdurende invasie en vernietiging van hun leefgebied. Zo werd bijvoorbeeld de Akuntsu-stam op gruwelijke wijze aangevallen door veeboeren en is de stam bijna compleet uitgemoord. Op dit moment zijn nog slechts zes leden van de Akuntsu-stam over. En hoe verontrustend dit ook klinkt, het is niet geheel ongewoon in Brazilië. In de deelstaat Ronônia in westelijk Brazilië woonden vroeger talloze indianenstammen. Maar door de aanleg van de BR-364-weg die dwars door de deelstaat voert, stroomden veeboeren, houthakkers, grondspeculanten en kolonisten het gebied binnen. De geïsoleerde Indianen sloegen op de vlucht voor de bulldozers en probeerden een bestaan op te bouwen in wat er nog overbleef van het regenwoud.

President Bolsonaro vormt een nieuw gevaar
Op dit moment is het leven van afgezonderde volken in het Amazonegebied opnieuw in gevaar gekomen door de extreemrechtse nationalist Jair Bolsonaro, die onlangs verkozen werd tot president in Brazilië. “Het is een schande dat de Braziliaanse cavalerie niet zo efficiënt was als de Amerikanen, die hun Indianen hebben uitgeroeid,” is één van Bolsonaro’s quotes. Hij dreigde al eerder om FUNAI, het Braziliaanse departement dat juist probeert de inheemse volken te beschermen, te sluiten. “Indianen stinken, zijn ongeschoold en spreken onze taal niet,” zegt Bolsonaro. “De erkenning van het inheemse land vormt een obstakel voor de agricultuur. Als ik president word, zal er geen centimeter inheems land meer over zijn.” Later corrigeerde hij zichzelf en verklaarde dat hij geen enkele millimeter bedoelde. Het regime van Bolsonaro heeft dus verstrekkende gevolgen voor het overleven van de stammen die in het regenwoud een ongestoord leven proberen te leiden. “Het feit dat zo’n president gewoon kan zeggen waar er aan mijnbouw wordt gedaan of waar er bomen worden gekapt, geeft aan hoe machteloos geïsoleerde groepen zijn,” zegt De Maaker. “Het land is binnen het bereik gekomen van bedrijven die daar activiteiten willen ontplooien. En de mensen die daar wonen, hebben in deze gevallen dus vaak pech en krijgen het ineens op hun dak.”

Eigendomspapieren
Stammen die al generaties lang in een bepaald gebied wonen, zijn logischerwijs de eigenaren van dat land. Maar toch blijkt dit niet altijd zo uit te pakken. Zo hebben deze volken geen certificaten of papieren waarop geschreven staat dat het land aan hen toebehoort. Daarom kan een overheid heel gemakkelijk het land opeisen. Het ‘gewoonterecht’ dat het land van een bepaalde stam is, hoeft dus niet per se erkend te worden door een overheid. Met name in Azië, maar dus ook in Brazilië, staat dit gewoonterecht voortdurend onder druk. En al helemaal als er iets te halen valt in zo’n gebied, zoals hout of mijnbouw.

Beschermers van de natuur
Dat deze mensen van hun land worden verdreven, is ook slecht nieuws voor de rest van ons. De inheemse volken leven namelijk al duizenden jaren op hetzelfde land en kennen het dus als geen ander. Al die tijd hebben ze het ongerepte land beheerd op een manier die de biodiversiteit in stand houdt. “Deze mensen is het gelukt om in een bepaald gebied te leven en hier nieuwe generaties te creëren zonder het land uit te putten,” vertelt De Maaker. “Dit is iets waar de zogenaamde meer ontwikkelde westerse landen niet toe in staat zijn. Die hebben ondertussen bijna twee aardbollen nodig. Niemand weet precies hoe het zit met de levensverwachting en de gezondheid van deze stammen. Maar wat we wel weten, is dat het onze economie niet lukt om de hulpbronnen op zo’n manier te gebruiken dat die er over twee of drie generaties nog steeds zijn. En deze stammen kunnen dat dus wel.” De Guarani-stam die een groot gedeelte van het Braziliaanse regenwoud bewoont, liet zich onlangs uit over hun rol in de veranderende wereld. “Als inheemse volken uitgestorven zijn, worden de levens van ons allen bedreigd, want wij zijn de bewaker van de natuur,” zeggen ze. “Zonder bos, zonder water en rivieren is er geen leven. We verzetten ons al 518 jaar en vechten voor ons land dat onze moeder is.”

Man behorend tot de Guarani-stam in Brazilië. Afbeelding: Fiona Watson/Survival

Afkijken
Dat inheemse volken over veel kennis beschikken, heeft ook De Maaker aan den lijve ondervonden. Hij ging voor zijn onderzoek langs bij de Garo-stam die in het noordoosten van India woont. “Eén van de dingen die ik indrukwekkend vond, was de kennis die de mensen hebben over hun natuurlijke omgeving,” vertelt hij. “Ze weten enorm veel over planten en hoe je die bijvoorbeeld moet gebruiken, of wat voor medicinale werking die hebben. Ook weten ze veel over insecten en de verandering van seizoenen. Veel van deze kennis staat niet in boekjes en leer je ook niet op school. In de praktijk leren mensen door in de omgeving op te groeien en te leren van anderen.” En hier zou de rest van de wereld best een voorbeeld aan kunnen nemen. “Ook in Nederland komt de discussie op gang over duurzaamheid en verduurzaming,” zegt De Maaker. “De grote vraag ‘hoe kunnen we leven in onze natuurlijke omgeving zodat deze blijft voortbestaan?’ staat hierbij centraal. We denken misschien dat we op afstand staan van die natuurlijke omgeving, maar in feite zijn wij net zo goed onderdeel van de natuur. Dit is goed om je te realiseren, zodat we die omgeving op een andere manier gaan waarderen.” En dat kunnen we best van de inheemse stammen afkijken. “We denken misschien te snel dat we het moeten hebben van technologische ontwikkelingen,” zegt De Maaker. “Maar het is ook goed om andere vormen van kennis op waarde te schatten. Daarom werkt het averechts als we naar inheemse volken kijken als primitieven in een bos. Niet omdat ik niet de kennis over technologie op waarde weet te schatten, maar omdat het meer ongelijkheid met zich meebrengt die niet goed is. We zouden juist naar dit soort groepen kunnen kijken en leren hoe bijvoorbeeld landbouw ook in zijn werk kan gaan.”

Maar sommige geïsoleerde stammen laten niemand meer toe. Zij sluiten zichzelf op in hun eigen wereldje en proberen goedschiks of kwaadschiks hun leven te leiden. Zo laten deze beelden zien hoe een man al twintig jaar lang in zijn eentje diep in het Amazonewoud overleeft. Komen mensen te dichtbij, dan verschuilt hij zich in een kuil in zijn huisje. Andere Indianenstammen zijn wat driftiger en trekken onverhoopt pijl en boog en schieten op vliegtuigen en buitenstaanders om maar contact te mijden. Onszelf opdringen heeft dus geen zin. Gelukkig had de overheid van India dat goed in de gaten. Zo is het voor iedereen verboden om naar de Sentinelezen toe te stappen en hun gebied te betreden. Wat John Allen Chau probeerde, is dan ook illegaal. En doe je het dan toch? Een gewaarschuwd mens telt voor twee.

Bronmateriaal

Interview met Erik de Maaker

"Survival International statement on killing of American man John Allen Chau by Sentinelese tribe, Andaman Islands" - Survival International

"The Uncontacted Indians of Brazil" - Survival International

"What Brazil’s President-elect, Jair Bolsonaro, has said about Brazil’s Indigenous Peoples" - Survival International

"Guarani stam " - Facebook


Afbeelding bovenaan dit artikel: G. Miranda/FUNAI/Survival

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd